De speculaas, de kerstkransjes en de oliebollen zitten erin. Maar wie dacht in januari en februari rust te hebben, komt als lid van Oud-Utrecht bedrogen uit. Er staan alweer tal van activiteiten op het programma. In de eerste plaats gaat de Wijkentour 11 januari nog naar Oog in Al – dit keer met mediterrane lunch. Daarnaast verzorgt Oud-Utrecht met een expo in het stadhuis de aftrap van de herdenking van 100 jaar cultureel tijdschrift De Gemeenschap. In de loop van de maand volgen daaromheen nog lezingen. In februari staat onze eigen Van der Monde-lezing weer op het programma, dit keer over de Stichtse Landbrief die 650 jaar geleden werd ondertekend. Daarnaast hebben we natuurlijk ook nog onze gebruikelijke lezingen en historisch cafés. Een mooie aftrap van het nieuwe jaar!

Tentoonstellingen en lezingen

100 jaar Utrechts cultureel tijdschrift De Gemeenschap

In januari 2025 is het 100 jaar geleden dat het in Utrecht gevestigde culturele tijdschrift De Gemeenschap (1925-1941) voor het eerst verscheen. Dat feit wil een aantal met elkaar samenwerkende musea en instellingen uit het hele land met elkaar vieren. Oud-Utrecht verzorgt de aftrap met een expositie in het stadhuis. Er zijn lezingen en er volgen nog acht exposities op vijf verschillende plaatsen in het land.

De Gemeenschap was een vanaf 1925 in Utrecht en na 1935 in Bilthoven gevestigd tijdschrift en gelijknamige uitgeverij van jonge katholieke intellectuelen tijdens de roerige tijd van het interbellum. In de redactie, oorspronkelijk onder leiding van de Utrechtse dichter en redacteur Jan Engelman, werden heftige controverses uitgevochten over kunst en politiek. Vanaf 1934 voerde het blad een antifascistische koers, in oktober 1941 sneuvelde het onder het verschijningsverbod van de Duitse bezetter.

Tentoonstelling

In de tentoonstelling 100 jaar De Gemeenschap is het blad te zien als interessant voorbeeld van een tijdschrift dat de modernistische stromingen in de kunst en in de literatuur van de jaren 20 en 30 een gezicht wilde geven. De Gemeenschap is, naast de tijdschriften De Stijl en Wendingen, van groot belang geweest voor het modernisme in Nederland in de periode 1925-1934. De medewerkers werden daarbij in de periode 1925-1930 vooral geïnspireerd door het expressionisme en het constructivisme en in de periode 1930-1934 met name door de Nieuwe Zakelijkheid.

De tentoonstelling 100 jaar De Gemeenschap is gratis toegankelijk en gedurende de openingstijden van het stadhuis te zien van dinsdag 7 januari 2025 tot en met donderdag 30 januari 2025.

Lezingen

Gelijktijdig met de tentoonstelling worden er in januari in het stadhuis twee lezingen gegeven. 

Op vrijdag 17 januari gaat Lex van de Haterd in op de oprichters van tijdschrift en uitgeverij, over het redactionele beleid en de blad- en fondsformule en over de belangrijkste vormgevers en beeldende kunstenaars ervan. Van de Haterd is neerlandicus, onderzoeker en publicist en de initiatiefnemer voor het themajaar 100 jaar De Gemeenschap. 

Een week later, op vrijdag 24 januari, plaatst Wilbert Smulders De Gemeenschap in het landschap van literaire tijdschriften en culturele bewegingen van na de Eerste Wereldoorlog. Hij beschrijft de voor die tijd opmerkelijke combinatie van eigenschappen van De Gemeenschap: diepe gelovigheid en een neus voor de avant garde. Smulders is eveneens neerlandicus en was universitair hoofddocent Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit Utrecht.

De lezingen vinden beide plaats in het stadhuis. Tijdsplanning: 16.30 uur inloop, 17.00 uur start lezing, 18.00 uur borrel en einde om 18.30 uur. Inschrijven voor de lezing van Lex van de Haterd of voor de lezing van Wilbert Smulders kan via de website.

Brede samenwerking

De tentoonstelling in het Utrechtse stadhuis is de eerste van een reeks activiteiten en tentoonstellingen. Van de tentoonstelling Tussen hemel en oorlog met modernistische werken uit het interbellum in het Catharijneconvent tot een tentoonstelling rond Hendrik Wiegersma en De Gemeenschap in Deurne en werk van grafici die meewerkten aan het tijdschrift in het Friese Fochteloo. Meer informatie daarover is te vinden via onze site. 

Wijkentour Oog in Al op 11 januari

Samen eten verbindt

De laatste wijkentour van de reeks vindt plaats op zaterdag 11 januari in Oog in Al. Het wordt dit keer een heel bijzondere editie: een historische wandeling met gids gecombineerd met een gezamenlijke lunch met verschillende mediterraanse gerechten bij restaurant A beautiful mess. Bij A beautiful mess, gevestigd op het azc-terrein, werken bewoners van het azc samen met mensen met ervaring in de Nederlandse horeca. Zo is er een plek ontstaan waar buurtbewoners én bewoners van het azc werken, eten en elkaar ontmoeten. Oud-Utrecht heeft als doel met de wijkentours om mensen uit verschillende wijken met elkaar te verbinden. Dat gaat hier zeker lukken.

Programma

11.00-12.30 uur: Historische wandeling, startpunt bij Landhuis in de stad in Park Oog in Al

12.30-13.30 uur: Lunch voor alle deelnemers bij A Beautiful Mess

De wijkentour vindt plaats op zaterdag 11 januari. Meer informatie over het programma is te vinden op de website van Oud-Utrecht. De kosten voor de wijkentour, inclusief lunch, bedragen slechts € 10,- per persoon. Vergeet niet je aan te melden!

40e Van der Monde-lezing op 19 februari met Kaj van Vliet en Renger de Bruin

650 jaar Stichtse Landbrief

Op 17 mei 2025 wordt herdacht dat de Stichtse Landbrief 650 jaar geleden werd afgekondigd. Deze overeenkomst tussen de bisschop van Utrecht en de geestelijkheid, de adel en de steden in het Nedersticht betekende het begin van de Provinciale Staten van Utrecht, die nu het initiatief hebben genomen tot de herdenking. Dat is hoogst actueel. Zeker nu de democratie volgens sommigen onder druk staat, is het belangrijk de lange wordingsgeschiedenis daarvan te leren kennen en te zien hoe die wortelt in dit soort laatmiddeleeuwse afspraken, waarvan de Engelse Magna Charta wel de beroemdste is.

De Van der Monde-lezing 2025 is aan de Stichtse Landbrief gewijd. Rijksarchivaris in de provincie Utrecht Kaj van Vliet en Renger de Bruin, senior onderzoeker aan de Universiteit Utrecht, nemen de aanwezigen mee door meer dan zes eeuwen provinciale bestuursgeschiedenis. Een fascinerend verhaal van een streven naar inspraak en samenwerking ten behoeve van de inwoners. Soms onderdrukt door heersers als bisschop David van Bourgondië, de hertog van Alva of keizer Napoleon, maar telkens kwamen de Staten van Utrecht weer boven.

Verschillende keren leek zelfs het einde van de provincie Utrecht nabij, bijvoorbeeld bij de herindeling van 1798 of tien jaar geleden met de plannen van minister Plasterk. Maar de provincie bestaat nog steeds en ook dat wordt in 2025 gevierd. De lezing wordt afgewisseld met korte filmpjes waarin deskundigen en politici vertellen over bijzondere momenten uit deze lange historie. De traditionele locatie van lezing, de Pieterskerk, past dit jaar perfect: het kapittel van St. Pieter was in 1375 een van de ondertekenaars van de Stichtse Landbrief.

De Van der Monde-lezing vindt plaats op woensdag 19 februari in de Pieterskerk. Inloop vanaf 19.30 uur, aanvang 20.00 uur. Inschrijven kan via de website, toegang is gratis.

Historisch cafés en lezingen

Van gasfabriek tot gif- en Griftpark

Historisch café op vrijdag 10 januari met Bert Poortman

In 1999 werd het Griftpark geopend, 140 jaar na de start op dat terrein van het Gemeentelijk Gasbedrijf. Tot 1958 maakte deze fabriek stadsgas uit steenkool en vele andere producten met nuttige bestemmingen. Daarna nam de buurt het terrein over als speelterrein. En dat eindigde in 1980: het ontdekkingsjaar van gifbodems. Toch werd het een zeer geliefd park in de stad. Bert Poortman gaat dieper in op deze historie van gasfabriek tot gif- en Griftpark.

Het historisch café vindt plaats op vrijdag 10 januari in de Theaterzaal van Bibliotheek Neude. Zaal open: 17.00 uur, aanvang: 17.15 uur en afloop rond 18.15 uur. Aanmelden kan via de website. Dit evenement is gratis te bezoeken.

Cultuurhistorische schatten in de polder: eendenkooien in de provincie Utrecht

Lezing op woensdag 29 januari met Sander Wassing

Vroeger waren er geen grote veestapels die grote aantallen mensenmonden konden vullen. Voor een stukje vlees op het bord waren onze voorouders aangewezen op eendenbout. Dit werd gevangen in eendenkooien. Het was een vijver of een rechthoekige plas met vaak meerdere zijsloten (vangpijpen) die in een bocht steeds smaller het land inliepen en uitmonden in een vanghokje. Eromheen stond een bos: dat gaf de eenden het bedrieglijke gevoel van rust en veiligheid.

Utrecht heeft een zeer rijke geschiedenis waar het eendenkooien betreft. De enkele die nog bestaan – zoals bij Haarzuilens en Het Beloken Land in Montfoort - zijn onderdeel van ons nationale erfgoed. Vanuit ecologisch perspectief zijn ze waardevol en ook voor genealogen is het interessant om onze kennis van kooiker-families te vergroten. Tegelijk is er bij het grote publiek weinig over bekend. Wat weten we van de regionale eendenkooien en/of kooikers? Waar in de omgeving van de stad Utrecht waren eendenkooien te vinden? Hoe werkte een eendenkooi? Deze vragen lopen als een rode draad door de lezing die historicus Sander Wassing voor Oud-Utrecht verzorgt op woensdag 29 januari.

De lezing vindt plaats op woensdag 29 januari in het Bartholomeus Gasthuis. Zaal open vanaf 19.00 uur, aanvang 19.30 uur, toegang € 5,- en vanaf 8 januari 2025 om 10.00 uur zijn kaartjes te koop via de website.

De Utrechtse Willibrordkerk

Historisch café op 21 februari met Els Jimkes-Verkade

De neogotische Willibrordkerk te Utrecht is een van de 100 mooiste kerken van Nederland en werd gewijd in 1877. De kerk behoort tot de Utrechtse school, die zich liet inspireren door de Rijnlandse late gotiek - in tegenstelling tot de kerken van Cuypers.

Priester Van Heukelum stichtte in 1869 het Bernulphus Gilde om de katholieke geestelijkheid nadrukkelijk in kennis te stellen van deze Rijnlandse neogotiek. Ook vroeg hij drie kunstenaars die deze stijl volledig beheersten vanuit Keulen naar Utrecht komen: beeldhouwer Mengelberg, glazenier Geuer en architect Tepe. Samen met de Utrechtse edelsmid Brom, vormden zij het Utrechts Kwartet, dat ruim 70 neogotische kerken bouwde, inrichtte en decoreerde, waaronder de Willibrordkerk.

Mede als gevolg van het Tweede Vaticaans Concilie, werd in de jaren 60 van de vorige eeuw de neogotiek ouderwets gevonden. Hierdoor ontsnapte de Willibrordus ternauwernood aan de sloophamer. Maar het tij keerde en in 1976 werd de kerk Rijksmonument.

Bij het historisch café vertelt kunsthistoricus Els Jimkes-Verkade meer over deze kerk. Zij was negen jaar rondleider in de kerk en schreef met een heel team De Utrechtse Willibrordkerk, waarin veel nieuwe vondsten zijn gepubliceerd.

Vrijdag 21 februari in de Theaterzaal van Bibliotheek Neude, zaal open om 17.00 uur, aanvang 17.15 uur, aanmelden via de website. Dit evenement is gratis te bezoeken.

Terugblik: De levensweg van Martinus van Tours

Historisch café op vrijdag 8 november met Ton Meijers

Hij had warrige haren, zette de kont van de keizer in de fik en was wars van pracht en praal. De stokoude levensbeschrijving van de heilige Martinus van Tours (316-397) bevat lessen voor nu, vindt theoloog Ton Meijers. Hij verzorgde het historisch café op 8 november. 

Een verslag van het historisch café is te vinden op de website.

Terugblik: Een andere blik op Anna Maria van Schurman

Historisch café op vrijdag 13 december met Pieta van Beek

Anna Maria van Schurman was in 1636 de eerste vrouw die aan een Nederlandse Universiteit als student werd toegelaten. Ondanks het feit dat ze correspondeerde met vele belangrijke geleerden uit haar tijd en haar geroemde eruditie als humaniste, taalkundige, theologe, dichteres en kunstenares riep haar persoon vooral in latere tijd sterk wisselende reacties op. Als ongetrouwde vrouw werd ze door sommigen dan weer als manwijf, dan weer als liefdesgodinnetje gezien. Maar wat heeft Van Schurman eigenlijk zelf over haar liefdesleven gezegd? Dat kwam aan de orde tijdens het historisch café van 13 december met Pieta van Beek. 

Het historisch café is terug te zien via de website.

Tijdschrift: middeleeuwen en meer

Het februarinummer van het Tijdschrift Oud-Utrecht is alweer in de maak. Naar aanleiding van 650 jaar Stichtse Landbrief een artikel over bisschop Arnold van Horne. In 1375 liet hij de rechten en plichten van de Stichtse adel, geestelijkheid en steden vastleggen in dit document. Maar wie was deze Arnold en hoe leidde zijn beleid tot de Landbrief?

Een ander artikel gaat over de vijftiende eeuw, toen Utrecht twee rivaliserende bisschoppen had. Tegen die achtergrond schonk Filips de Goede een gebrandschilderd raam aan de Domkerk, dat nu deels is gereconstrueerd.

Verder: op een grenskaart van het Gooiland en het Sticht die recent is herontdekt, staat mogelijk de oudste weergave van de stad Utrecht. En Thiemo Wind vond nieuwe biografische gegevens over Jacob van Eyck. In 2025 is het precies vier eeuwen geleden dat de blinde beiaardier en componist zich in Utrecht vestigde.

Podcast: Katrien Timmers van Kasteel de Haar

De laatste Podcast Oud-Utrecht van het jaar 2024 komt vanuit Kasteel De Haar. Conservator Katrien Timmers vertelt over de speciale rondleiding In dienst van de adel over het personeel en hun (slaap)vertrekken. Ook aan bod komt de expositie In de ban van de middeleeuwen bij Museum Catharijneconvent, waar kunststukken uit het kasteel te zien zijn. Etienne baron van Zuylen van Nijevelt en zijn echtgenote Hélène de Rothschild verzamelden die op instigatie van architect Pierre Cuypers.

De volgende podcast-aflevering volgt in januari met Bert Poortman over elektriciteit in Utrecht, naar aanleiding van zijn bijdrage aan het Jaarboek Oud-Utrecht.

Actief worden

Oud-Utrecht is een fijne vereniging. Talloze actieve leden dragen bij aan de organisatie van de historisch cafés en lezingen, excursies, het programmeren van de wijkentours en de Nacht van de Utrechtse geschiedenis, de publicatie van tijdschriften, podcasts en jaarboek, het maken van wandelingen voor DUIC en natuurlijk de totstandkoming van deze nieuwsbrief. Dat blijven we graag volhouden. Op onze site vragen de verschillende commissies regelmatig om versterking. 

Meer informatie over de verschillende commissies is eveneens te vinden op de site. En voor wie al meteen aan de slag wil: stuur een mail naar bestuur@oud-utrecht.nl.

Schenken en nalaten

De historische vereniging Oud-Utrecht is een culturele ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling). Je mag een gift aan Oud-Utrecht, boven op je contributie, voor 125% aftrekken van de belasting. Dus wie € 100,- schenkt, kan een bedrag van € 125,- aftrekken van zijn of haar inkomen. Er geldt wel een drempel en een maximum. Bij een periodieke schenking geldt die drempel niet. Je mag dan alles aftrekken. Het is ook mogelijk om Oud-Utrecht op te nemen in je nalatenschap.

Diverse mensen gingen je voor met het schenken of met het nalaten aan Oud-Utrecht. Meer weten? Wend je dan tot de penningmeester, penningmeester@oud-utrecht.nl of neem contact op met de Belastingdienst.

Ledenadministratie

Fijn dat jullie allen lid zijn gebleven van Oud-Utrecht, als wij geen opzegging hebben ontvangen vóór 1 december ben je ook lid in 2025. We sluiten dit jaar af met maar liefst ruim 2570 leden.

Begin januari zetten wij de administratie weer over naar het nieuwe jaar. De contributie-inning komt er dan ook weer aan. Leden met een automatische incasso ontvangen, mits wij het juiste mailadres hebben, vooraf een aankondiging met het verzoek te controleren of het IBAN-nummer nog juist is. Leden die nog geen incasso hebben afgegeven en van wie wij een mailadres hebben, ontvangen per mail het verzoek voor betaling. Leden waar wij geen mailadres van hebben, ontvangen dat verzoek per brief, in die brief staat ook weer een verzoek om een incasso-opdracht af te geven. Bedenk: het versturen van brieven is tegenwoordig erg duur.

De ledenadministratie wordt verzorgd door Adie en Chris Kreijns. Wijzigingen in je adres of email kun je doorgeven aan Ledenadministratie Oud-Utrecht, Zuiderstraat 18 A, 3434 BH Nieuwegein, ledenadministratie@oud-utrecht.nl. Je ontvangt dan altijd op het juiste adres het tijdschrift, jaarboek en deze nieuwsbrief.

Ook gratis deze nieuwsbrief ontvangen?

Deze nieuwsbrief is een gratis service van onze vereniging. Als je deze nieuwsbrief interessant vond, dan ken je vast wel iemand die dat ook vindt. Stuur deze nieuwsbrief eens aan haar of hem door.

Je kunt Oud-Utrecht ook volgen op: