De Vaartsche Rijn, van Utrecht naar de Lek

De stad Utrecht was via de Kromme Rijn verbonden met de Rijn, het Rijnland en de grote stad Keulen (niet voor niets heette deze route de Keulse Vaart) en aan de andere kant van Utrecht via de Vecht met de Zuiderzee en Noord-Europa. De Kromme Rijn begon echter bij Wijk bij Duurstede te verzanden. De Utrechtse bisschop Godebald vatte bijna 900 jaar geleden, in 1122 het plan op, daar een dam in de rivier te leggen. Zo konden de waterstanden in het moerasgebied tussen Wijk en Utrecht worden beheerst en de gronden ontgonnen.

De stad Utrecht was zijn waterverbinding met het oosten kwijt. Daarom wist zij met hulp van keizer Hendrik V van de bisschop toestemming te verkrijgen om via een kanaal weer een waterverbinding met de Lek aan te leggen: de Nieuwe Vaart, later de Vaartsche Rijn geheten. Het was een middeleeuws wereldwonder. Dit kanaal werd recht naar het zuiden gegraven, van Utrecht Tolsteeg naar 't Gein. Een dam scheidde dit kanaal, de Vaartsche Rijn, van de Hollandsche IJssel. Na het doorslaan van deze dam en het verlengen van het water tot aan de Hollandsche IJssel, kreeg dit stuk de naam Doorslag. De activiteiten van Jutphaas verplaatsten zich naar het kanaal.

Ruim anderhalve eeuw na de dam van Wijk bij Duurstede bleek ook de open verbinding van Hollandsche IJssel veel problemen op te leveren. De oplossing werd gevonden door een nieuw kanaalvak te graven van Jutphaas naar Vreeswijk, dat in 1288 gereed kwam. Ook dit kanaalvak eindigde precies als die naar 't Gein bij een dam. In 1373 werd de Nieuwe Vaart verdiept en doorgetrokken tot aan de Lek waar de eerste sluis in Vreeswijk tot stand kwam. De Nieuwe Vaart zou de naam van het oude kanaalvak naar 't Gein overnemen: de Vaartsche Rijn. Bij de sluis ontstond het dorp Vreeswijk. Langs de Vaartsche Rijn ontstond bedrijvigheid. Naast scheepswerven ook zaagmolens en steen- en pannenbakkerijen. Langs het water werd een aantal kastelen gebouwd en later buitenplaatsen. 

De Vaartsche Rijn bleef eeuwenlang een belangrijke waterweg en vormde met de Vecht de doorlopende route van Amsterdam naar Keulen, in 1825 is deze route, de Keulse Vaart, via Weesper Trekvaart, Vecht en Vaartsche Rijn verbreed en verdiept. Pas in 1892 nam het Merwedekanaal, dat voor een deel parallel loopt aan het tracé van de Vaartsche Rijn, deze functie over. Aan de westkant van Vreeswijk werd toen de Koninginnensluis geopend. Ook dat was niet genoeg: In 1938 ging het Amsterdam-Rijnkanaal open met de Prinses Beatrix sluizen ten oosten van Vreeswijk. De vier op één rij liggende sluizen van Vreeswijk zijn uniek in Nederland en belangrijk geweest voor de ontwikkeling en welvaart van het dorp. Een nieuwe nog bredere sluis ligt nu aan de oostkant. Delen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn ervoor verplaatst, als ‘objets trouvé’.

Jutphaas en Vreeswijk
In 1971 ontstond de gemeente Nieuwegein vernoemd naar de verdwenen stad ’t Gein bij de Doorslag. In 1973 wilden B&W van de gemeente Nieuwegein de namen Jutphaas en Vreeswijk vervangen door Nieuwegein-Noord en Nieuwegein-Zuid. Vereniging Oud-Utrecht deed een succesvol beroep op de gemeenteraad om de plaatsnamen Jutphaas en Vreeswijk niet te laten vervallen. De Vereniging Oud-Utrecht wijst erop dat men naar namen als Amsterdam-Noord en Rotterdam-Noord grijpt bij gebrek aan beter. De zeer oude namen Jutphaas en Vreeswijk komen vanaf 1165 en ca 930 voor. Het vervallen van de namen zou tot ‘ondermijning van historisch besef en culturele vervlakking’ leiden. De geschiedenis van dit gebied van de Vaartsche Rijn is goed te beleven bij De Historische Kring Nieuwegein in museum Warsenhoeck en bij Oudsheidskamer Vreeswijk. En de Museumwerf in Vreeswijk is heel bijzonder en vrij toegankelijk.

Route
Wie langs de Vaartsche Rijn vanaf het Ledig Erf in Utrecht naar Vreeswijk fietst of vaart komt door een gebied waarin functies en landschappen elkaar in snel tempo afwisselen. Er is veel erfgoed te vinden en er zijn spectaculaire uitzichten over het water. Industrie en wonen, werken en recreatie, restanten van buitenplaatsen, land- en tuinbouw en sport, kades voor pleziervaart en sluizencomplexen, stedelijk en landelijk gebied: het is er allemaal en het ligt pal naast elkaar. Het is niet zo’n lange tocht, het hele kanaal heeft een lengte van circa 10 kilometer. 

Mooie stukken zijn de Ooster- en Westerkade, de herontwikkelingen met erfgoed in Rotsoord, maar ook de oude dorpskernen Jutphaas en Vreeswijk in Nieuwegein, alle aan de Vaartsche Rijn.

Bron: Canon stad Utrecht, Hans Renes. Nieuwe historische atlas van de stad Utrecht, 2020. Roland Blijdenstijn en Kees Volkers, Over historische wegen, 2018. Cultuurhistorische rapportage Vaartsche Rijn, 2006. 

Kaart van de Vaartsche Rijn bij Jutphaas en Vreeswijk, 1920

Persil Wascht Alles, Jutphaas, Het Utrechts Archief

Restaurant De Zwaan Jutphaas 1910, Het Utrechts Archief

Sleepboot in het Merwedekanaal te Jutphaas ter hoogte van de (openstaande) draaibrug bij het Kasteel Rijnhuizen, Het Utrechts Archief

---- 

De afbeeldingen hieronder geven een indruk van de huidige situatie.

Kasteel Rijnhuizen, Jutphaas

De Vaartsche Rijn en de Herenstraat in Jutphaas. Het oude gemeentehuis van Jutphaas staat links, verderop staat de Nicolaaskerk.

Het Merwedekanaal met rechts de Doorslag naar de Hollandse IJssel en zicht op de Henkel-Persil-fabriek.

Stadshuis Nieuwegein, een ontwerp van het Deense architectenbrureau 3XN, 2012.
 

De Oudegeinse Poldermolen aan de Doorslag, het is een wipmolen.

De overgang van de Doorslag naar de Hollandse IJssel bij Geinoord.

De Lek en de brug bij Vianen.

Vreeswijk

Kolk bij de oude sluis in Vreeswijk.

Vreeswijk en de Lek

De Museumwerf in Vreeswijk.

Huis De Wiers, gebouwd op het souterrain van het gelijknamige 17e eeuwse landhuis, ontwerp van Jaco de Visser.
 

De Prinses Beatrix sluizen verbinden de Lek met het Amsterdam-Rijnkanaal.

De Sint-Nicolaaskerk van Jutphaas, naar ontwerp van Alfred Tepe, in 1875 gewijd.