Algemeen
De Stichting Archeologie en Bouwhistorie (STABU) is op 31 mei 1985 opgericht op initiatief van de Vereniging Oud-Utrecht met als doel een groot publiek te informeren over de resultaten van archeologisch en bouwhistorisch onderzoek in de stad Utrecht. Naast publicaties, tentoonstellingen en projecten als Kerken Kijken Utrecht en Open Monumentendag werd ook jaarlijks een grote lezing georganiseerd die de naam Nicolaas van der Monde-lezing kreeg.
De Utrechtse boekhandelaar en uitgever Nicolaas van der Monde (1799-1847) was een belangrijke amateur-historicus die naar tal van onderwerpen onderzoek deed in de Utrechtse stedelijke archieven en daarover publiceerde. Hij had een respectabele kennis van de Utrechtse topografie. In 1835 begon hij met de uitgave van het Tijdschrift voor geschiedenis, oudheden en statistiek van de provincie en stad Utrecht, waarin hij zelf regelmatig publiceerde. Dit Tijdschrift heeft de belangstelling voor het Utrechts verleden gestimuleerd en mede de basis gelegd voor het werk van een volgende generatie onderzoekers.
De eerste Nicolaas van der Monde-lezing werd in 1986 in de senaatszaal van het Academiegebouw gehouden. De lezing over romaanse kerken in Utrecht vond vanwege het onderwerp in de Pieterskerk plaats, die sindsdien de vaste locatie voor deze lezing is gebleven. In 2000 is de organisatie van de Nicolaas van der Monde-lezingen overgedragen aan de Vereniging Oud-Utrecht.