Olivier van Noort van Utrecht, circumnavigator

Vanaf circa 1500 maakten de Portugezen op het terrein van de specerijenhandel in Azië de dienst uit. Door de oorlog van de Nederlanden met de Spanjaarden, die sinds 1580 in Portugal de baas waren, konden Nederlandse kooplieden in de Portugese havenstad Lissabon geen specerijen meer kopen. Daarom gingen compagnies zelf een zeeweg naar Azië zoeken. Eerst met Cornelis Houtman langs Kaap de Goede Hoop, daarna met Willem Barentsz naar het noorden, en vervolgens met Olivier van Noort langs Zuid-Amerika en de Stille Oceaan.

In 1558 werd Olivier van Noort in Utrecht geboren. Hij trouwde in 1585 met Margaretha Pietersdochter. Met haar dreef hij vanaf 1587 herberg De Dubbele Witte Sleutels in Rotterdam. In 1596 startte hij met steun van hoofd van het krijgswezen ter zee prins Maurits van Nassau een Magellaanse Compagnie, om geld, schepen en bemanning bij elkaar te krijgen. De geldschieters kwamen uit Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Omdat het volop oorlog was tegen de Spanjaarden kostte het Van Noort grote moeite om geschut te verkrijgen. Van de Staten-Generaal kreeg hij niet meer dan vier kanonnen te leen, plus ammunitie. Van de stad Utrecht verkreeg hij ‘twee metalen stucken, schietende acht ponden ijsers’. De vloot bestond uit twee schepen en twee kleinere jachten. Op 2 juli 1598 vertrok uit Van Noort uit Rotterdam. Hij was admiraal op het schip de Mauritius en vergezeld van het jacht De Eendracht.Vice-admiraal Jacob Claesz van Ilpendam vertrok vanuit Amsterdam met het schip de Frederik Hendrik en het jacht de Hoop. Deze Jacob Claesz pleegde muiterij zodat Van Noort hem na een krijgsraad op een onbewoond eiland bij Patagonië moest achterlaten. Drie schepen gingen verloren, de Frederik Hendrik die onder bevel van Claesz had gestaan raakte in een nevelstorm uit zicht, het jacht de Hope ging verloren in een storm. 

Op 14 december 1600 lagen de Mauritius en de Eendracht voor anker bij Fortune Island, op 50 kilometer van Manila. En daar dook de Spaanse admiraal Antonio de Morga met twee schepen op. Het galjoen San Diego, in oktober omgebouwd tot oorlogsschip met 450 man aan boord, tegenover de Mauritius met 59 man. De San Diego was twee keer zo groot als de Mauritius, was zwaarbeladen met vracht, en kanonnen van het fort in Manila. Olivier van Noort was met de Mauritius wendbaar en opende het vuur, de zware kanonnen van de San Diego konden niet goed voor de nieuwe openingen komen en het schip maakte water. Na enkele schoten over en weer wisten de Spanjaarden de Mauritius te rammen en vast te maken aan de San Diego om een man tegen man gevecht te starten. Olivier van Noort dreigde met ontploffing en zette zijn zeilen in brand om de Spanjaarden van zich af te houden. De touwen werden snel door de Spanjaarden gekapt en de San Diego zonk als een baksteen. De Eendracht was overmeesterd door de San Bartolomeu. Bijna 400 jaar later, in 1991, wist onderwater-archeoloog Franck Roddio de San Diego terug te vinden op basis van het Journaal van Van Noort en Morga. 34.000 objecten kwamen boven water. De vondsten van chinees porselein tot samoeraizwaarden en Portugese kanonnen zijn tentoongesteld in het National Museum of the Philippines.

Na deze zware zeeslag sloeg Olivier van Noort in Borneo peper en foelie in en aanvaardde de terugtocht zonder rijke buit. Op 26 augustus 1601 zette Van Noort met nog 46 man aan boord van de Mauritius weer voet aan wal in Rotterdam, na een odyssee van drie jaar. Hij had tegen de verwachting in weinig specerijen meegebracht, de opbrengst was te weinig om de gages en andere verplichtingen te betalen. Het schip werd verkocht en de kanonnen moesten terug naar de steden die deze hadden geleverd. Van Noort bracht met hulp van buurman Jan van Waesberghen binnen een maand de eerste versie uit van zijn Journael: "Beschryvinghe vande Voyagie om den geheelen Werelt Cloot, ghedaen door Olivier van Noort van Utrecht”. Ondanks de geringe opbrengst leverde Olivier van Noort veel inspiratie voor nieuwe reizen. Drie maanden na zijn terugkeer werd de Vereenigde Oost-Indische Compagnie opgericht. De bemanning van de op het eiland Ternate gestrande schip Frederik Hendrik ruilde met de sultan geschut en handelswaar tegen kruidnagelen. Het zou nog lang duren maar het bracht uiteindelijk extra inkomsten binnen.

Kanonnen terug naar Utrecht
De twee Utrechtse kanonnen kwamen terug naar de stad en kregen een plaats bij Mariëndaal. In beide kanonnen werden versjes gegraveerd: "Stret Megeliano heb ic gepassert/ Met den general Olivier onbevreest,/ t'Utrecht ic wederom ben gearriveert, / Als ic drie jaeren op de reys was geweest" en "De werelts ronde cloot/ Ben ic in drie jaeren/ Door avonturen groot / Met Olivier omvaeren". Zo weten we dus dat Utrecht best trots op hem was. In augustus 1629 waren de Spanjaarden in opmars en veroverden Amersfoort; Utrecht kreeg het benauwd en versterkte de wallen, zelfs met de twee inmiddels 50-jarige kanonnen. Wat er daarna met de kanonnen gebeurde is niet duidelijk. Misschien zijn ze net als de oude klokken van Thomas Both omgesmolten voor het Domcarillon van Hemony. En dan horen we ze nog regelmatig. Van Noort ging na zijn reis op expeditie, werkte voor het Staatse leger en stierf in 1627 in Schoonhoven waar hij garnizoenscommandant was. Zijn grafzerk is daar nog te vinden in de Bartholomeuskerk.

Lantaarnconsole
In 1998 werd ter gelegenheid van het lustrum van Vereniging Oud-Utrecht een bijzondere dubbelzijdige lantaarnconsole ingemetseld bij de Smeebrug aan de Oudegracht evenzijde. Op de beeldzijde staat een portret van Olivier van Noort naar een gravure van  Chrispijn van de Passe. Op de tekstzijde staat: ‘Olivier van Noort zeilde als eerste Nederlander rondom de wereld 1598-1601. Oud-Utrecht, 75 jaar herdenkt deze reis door straat magelanes 1923 v.o.u. 1998’. De console is gemaakt door beeldhouwer Koos Boomstra en is opgenomen in het boek ‘De lantaarn spreekt’ over de 350 lantaarnconsoles.

Bronnen, en om verder te lezen:

Smit, De kanonnen van Olivier van Noort, Tijdschrift Oud-Utrecht 1998, Weide, Oud-Utrechter Olivier van Noort in ere hersteld, Tijdschrift Oud-Utrecht 1998, IJzerman, De reis om de wereld door Olivier van Noort 1598-1601, Linschooten-Vereeniging.

Olivier van Noort

Vele edities zijn uitgegeven van het reisverhaal van Olivier van Noort. Deze editie is uitgegeven in 1649 in Utrecht.

De Admiraalsschepen, Mauritius van Olivier van Noort en de zinkende San Diego van Antonio de Morga.

De straat van Magellaan is 600 kilometer lang. Tot de opening van het Panamakanaal in 1914 was deze straat de belangrijkste route om, beschermd tegen het vaak slechte weer, tussen de Atlantische en Stille Oceaan te varen.

Een later beeld van de baai van Manilla.

De San Diego was zwaar beladen met onder andere Chinees porselein, Japanse zwaarden en Portugese kanonnen. 

Standbeeld van Olivier van Noort in Schoonhoven (wikipedia).

Lantaarnconsole voor Olivier van Noort

De Oudegracht met helemaal links de lantaarnconsole van Olivier van Noort, onder de klimop.

Bijlage(n)
Olivier van Noort in ere hersteld
De kanonnen van Olivier van Noort