Oudste moestuin

Platen asfalt
Het had maar een haartje gescheeld of er lag hier een plaat asfalt. In de jaren vijftig van de vorige eeuw werden de stadsplannen steeds grootser. Niet de stedenbouwkundigen, maar de verkeerskundigen maakten inmiddels de dienst uit. Alles moest bereikbaar zijn met de auto. Op kaarten werden verkeerswegen  getekend en verbonden met verkeersknooppunten alsof het een leeg gebied was, waar geen mensen woonden. (Het verkeersplan van Feuchtinger is er een bizar voorbeeld van). Het tegendeel is waar. Het gebied waar het hier om gaat, Abstede en het riviertje de Minstroom is op zijn minst al 900 jaar bewoond. De projectontwikkelaars hadden daar geen boodschap aan. Een groot verkeersplein zou er komen. De Minstroom moest dichtgegooid. De Oostelijke invalsweg zou de automobilist rechtstreeks naar het centrum leiden. Eeuwenoude bomen moesten omgehakt, want die staan toch maar in de weg.

Het verkeersplan van Feuchtinger (uitsnede uit Stichting werkgroep herstel leefbaarheid oude stadswijken Utrecht, bladzijde 21)

Gelukkig kwam er van die snode verkeersplannetjes niets terecht. Mensen kwamen in verzet en kraakten het gebied. De woningen in Abstede waren, omdat ze aanvankelijk toch gesloopt zouden worden, niet meer onderhouden en verkrot. De gemeente dacht eraan om dan alles maar af te breken en er nieuwbouw neer te zetten. Ook dit riep verzet op waarmee De Werkgroep herstel leefbaarheid oude stadswijken Utrecht werd opgericht. Op 1 augustus 1979 kwam er een voorstel gereed waarin ze het Minstroomgebied beschreven, niet alleen een eeuwenoud bewoond gebied, maar ook een ecologische schatkamer. Ooit stroomde hier de Rijn.

Rivier- en bouwgrond
Volgens verschillende theorieën was de Minstroom zo’n 6000 jaar geleden een oude Rijnloop. Minstroom komt van het woord mindere, dat wil zeggen een wat kleinere stroom, naast of ten opzichte van de (Kromme) Rijn. Vanaf het moment dat er mensen woonden, werd er voedsel verbouwd. Later werd het een tuinbouwgebied. Kortom, langs de oevers van dit waterloopje is eeuwenlang groente verbouwd voor de stad Utrecht. Toen de bevolking hier in de veertiende eeuw toenam, werd deze functie steeds belangrijker. Het Minstroomgebied was de voedselkamer voor de stad. In de jaren zeventig van de twintigste eeuw zijn er eeuwenoude boerderijen gesloopt omwille van de ‘vooruitgang’. Gelukkig staan er nog een paar overeind, aan de Zonstraat en aan de Noteboomlaan. Deze wegen, waarschijnlijk oude stroomruggen van vroegere rivierafzettingen, zijn eeuwenoud.

Het minstroomgebied uit omstreeks 1825 (Kadastraal uittreksel collectie Het Utrechts Archief, catalogusnummer 216099) 

Eeuwenoude moestuin
Het rapport dat de Werkgroep herstel leefbaarheid oude stadswijken Utrecht publiceerde, beschrijft een unieke plek, niet alleen vanwege de eeuwenoude bebouwing, maar ook vanwege de natuur, en het buitengewone karakter ervan in het midden van de stad. Deze bijzondere plek is gevormd door de opeenstapeling van negen tot tien eeuwen geschiedenis. In het jaar 1122 werd de Kromme Rijn afgedamd bij Wijk bij Duurstede. De rivier was beteugeld en werd een regen- en kwelwaterrivier. Na de afdamming van de Kromme Rijn begon de ontginning (afgraving) van het veen. In deze tijd moet de Minstroom haar huidige loop in het drassige en open veengebied hebben gekregen.

De hoger gelegen Noteboomlaan was onderdeel van de handelsroute naar Keulen. Op de plek waar nu de Minstroom onder de Looiersbrug in de Singel uitkomt, is bij archeologisch onderzoek aardewerk aangetroffen uit de elfde eeuw en een sintelnagel die dateert tussen 950-1200. Het archeologische rapport beschrijft dat het terrein vooral voor landbouw werd gebruikt. Het gebied is sinds de elfde eeuw door menselijk handelen afgewaterd met de Minstroom als een kronkelvaargeul. Het gebied, zoals het er nu bijligt kon tot stand komen doordat de rivier eeuw na eeuw hier vruchtbaar slib afzette, waardoor dit gebied geschikt werd voor tuinbouw.

Kaart van Jacob van Deventer (1445-1575) van Utrecht. Het minstroomgebied is goed te herkennen, rechts tegen het zuidoostelijke deel van Utrecht aan. (Bibiotheca National Madrid, download www.wildernis.eu). 

Van stadstuin naar stadswijk
In de negentiende eeuw kwam de industrialisatie op gang. En na eeuwenlang een bijna onveranderlijk landschap te zijn geweest, onderging het Minstroomgebied veranderingen. In plaats van een tuinbouwgebied werd het bij de stad geïncorporeerd. Fabrieken en arbeiderswoningen worden uit de grond gestampt. Steeds meer tuinbouwgrond verdween ten behoeve van nieuwbouw. Het riviertje werd gedegradeerd tot een open riool. 

In 1870 werd het gebied door de aanleg van de Oosterspoorbaan in tweeën gedeeld. Van lieverlee werden steeds meer tuinbouwgronden opgeofferd voor nieuwbouw, schoolgebouwen en aanleg van (dwars)straten. Uiteindelijk waren er nog twee tuinbouwbedrijven over, die tenslotte (in de twintigste eeuw) een andere bedrijfslocatie kregen toegewezen van de Gemeente zodat ze het gebied konden herinrichten.

Groene oase
Het oude landschap verdween. Het is niet meer voor te stellen dat op de plek van de Sint Aloysiuskerk (gebouwd in 1924) eens een landhuis stond. Voor wie het weet, is het goed te zien dat de houding van de architecten ten opzichte van de Minstroom door de jaren heen veranderde. Stroomde deze in de negentiende-eeuwse wijken weggestopt achter de achtertuinen langs, afgeschermd door hoge muren en schuttingen, verderop echter, aan de Rembrandtkade (woningen eveneens gebouwd in 1924) werd het waterloopje geïntegreerd in de straat, wat het straatbeeld een romantisch karakter geeft. Onder de spoorbaan door maakt het waterloopje een knik. Tussen het oude spoor en de Minkade ligt het Tuinenpark Abstede, dat als een oase tegen de binnenstad aanschurkt.

De Rembrandtkade met Sint Aloysiuskerk op de achtergrond, de Minstroom in het midden (beeldcollectie HUA, nr. 1973)

Middeleeuwse long
De tuinen lijken (met een beetje fantasie) misschien nog het meeste op de Middeleeuwse situatie. Alsof de tijd heeft stilgestaan. Anders dan vroeger heeft het nu, vermoedelijk, een meer besloten karakter, omdat het is ingekapseld door de bebouwing. Er staat een klein wit gebouwtje, dat ooit een schuur was van een van de tuinderijen. Nu is het een gebouw van de Tuindersvereniging Abstede. De plek is de groene long van de stad; een idylle. Hier liepen tien eeuwen terug al mensen. Hier hebben tuinders gewerkt, hun groenten verkocht in de Middeleeuwse stad, of aan een van de vele kloosters die hier in de omtrek gestaan hebben. De Minstroom heeft het gebied zien transformeren van een leeg land, met een paar boerderijen en het landhuis, naar een steeds voller wordende arbeiderswijk. Tegenwoordig is het een samenspel van woningen uit diverse tijdvakken en moestuinen met bijzondere planten en dieren.

Afbeelding van de Minstroom uit 1882 (A. E. Grolman, die in 1915 op een los briefje erbij voegde: ‘omstreeks 1915 is dit terrein geheel veranderd in straten’ (beeldcollectie HUA, nr. 32267).

In de zomer zijn er bijzondere vlinders te vinden. Diverse vogelsoorten vinden er hun voedsel en hebben er hun broedgebied. De vroedmeesterpad heeft hier ook zijn leefgebied. Dat is uniek, want het bedreigde dier komt niet veel voor in Nederland. Er staan heel oude bomen, waaronder fruitbomen uit de oude tuinderstijd. Wie niet bekend is in Utrecht, kan dit gebied eigenlijk niet vinden. Dat is niet zo erg, want dit stukje stad moeten we een beetje koesteren. We hebben zo’n groen gebiedje nodig, als long van de stad. En hoe bijzonder is het? Zo’n oude tuinderij annex moestuin? Wellicht de oudste van Nederland?

Bronnen:

Basisrapportage Archeologie Gemeente Utrecht Rapport 63, Kerkhoven, N.D. [e.a.] Sporen aan de Singel. Inventariserend veldonderzoek op het terrein van het Hiëronymushuis, Maliesingel 77 Gemeente Utrecht (mei 2013).

Het Utrechts Archief, toegang 1007-3 Gemeentebestuur van Utrecht 1813-1969, inventarisnummer 23388.

www.minstroomutrecht.nl (februari 2021)

In www.minstroomutrecht.nl: Stichting Werkgroep Herstel Leefbaarheid Oude Stadswijken Utrecht De Minstroom, een bijdrage tot een miljeubewuste planologie n.a.v. het bestemmingsplan abstede.(juli 2020) 

www.bouwpututrecht.nl (juli 2020)

Kaart: www.wildernis.eu, Kaartenkamer uit: Biblioteca Nacional Madrid, Van Deventer (1545-1575) 

Afbeeldingen: www.hetutrechtsarchief.nl

----

Dit is een blog van Ester Smit. Wil je meer van haar lezen, kijk dan hier.