Nieuws

Joop Moesman
Zoon Joop Moesman (1908-1988) is bekend met zijn surrealistische schilderijen, zijn werk voor Het Utrechtse Grafische Gezelschap De Luis, maar ook zijn kalligrafie en grafische werk in opdracht. Joop Moesman kreeg in 2019 een schitterend vormgegeven eerbetoon met de grote tentoonstelling De tranen van Eros in het Centraal Museum. Zijn werk was daar te zien temidden van surrealisten Salvador Dali, René Magritte en Max Ernst. En ook veel vrouwelijke surrealisten  als Leonora Carrington, Dorothea Tanning. Er ontstond een culturele manifestatie Moesmania2020 die door Corona helaas wat werd beperkt maar toch de aandacht vestigde op het Utrechtse talent.

Werk van Joop Moesman in Centraal Museum

Joh. A. Moesman
Bij het overlijden van vader Johannes Anthonius Moesman (1859-1937) verscheen dit bericht in Maandblad Oud-Utrecht: ‘Bij de stichting van Oud-Utrecht onmiddellijk toegetreden werd Moesman de meest geregelde bezoeker van hare bijeenkomsten, de meest trouwe deelnemer aan hare rondgangen en tochten. En wanneer hij helpen kon, zoals meestentijds het geval bleek te zijn, dan was Moesman steeds bereid de gevraagde medewerking te verlenen, het uitgebreide materiaal zijner bijzondere verzamelingen ter harer beschikking te stellen. Moesman verzamelde alles, ook datgene wat vaak als waardeloos wordt weggeworpen. Hij bracht al die schijnbare nietigheden systematisch bij elkaar en rangschikte ze naar onderwerpen en gebeurtenissen. Een vooral voor de geschiedenis van Utrecht ongewone en unieke collectie.’

Kunsthistoricus Roman Koot schreef het fraaie artikel ‘Johannes Anthonius Moesman, Chroniqueur van Utrecht rond 1900’. Dit artikel verscheen eerder in het boek De verbeelder verbeeld(t) over de kunstenaar aan het werk en het werk van de kunstenaar. Dit artikel is opgenomen als bijlage onder deze pagina. 

Zelfportret Joh A Moesman in zijn winkel.

J.A. Moesman, chroniqueur van Utrecht rond 1900
Weinigen zullen zich realiseren dat hun beeld van Utrecht rond 1900 mede is bepaald door Joh. A. Moesman. Als amateurfotograaf maakte hij vele honderden foto’s van straatgezichten, van gewone burgers op straat, van steegjes, bijzondere gebouwen en ordinaire woonhuizen, van gebeurtenissen als een demonstratie, de afbraak van een huis of een brand. De kermis was een van zijn geliefde onderwerpen. Van verschillende van deze foto’s maakte hij prentbriefkaarten, die hij verkocht in zijn winkel. Enkele honderden van deze foto’s zijn opgenomen in de collectie van Het Utrechts Archief en gebruikt voor kalenders en als illustraties in boeken. De foto’s doen sterk denken aan de foto’s die G.W. Breitner omstreeks dezelfde tijd maakte: snapshots om snel de omgeving of een gebeurtenis vast te leggen, als geheugensteun, of gewoon omdat de fotograaf het niet kon laten. Esthetische criteria speelden geen rol, en een mooie uitsnede of een spannend perspectief waren van ondergeschikt belang. Moesman maakte ook foto’s van zijn eigen winkel. Daaronder zijn zelfportretten, maar ook portretten van familieleden, bekenden, collega-kunstenaars en van bezoekers van zijn winkel annex steendrukkerij. Door deze foto’s kunnen wij ons een beeld vormen van zijn bedrijvigheid. Die was legendarisch. Tijdgenoten hebben het over een chaotische opeenstapeling van papier, drukwerk en voorwerpen, over alle mogelijke onderwerpen, zoals Napoleon, het Koningshuis, de Transvaalse Oorlog, Utrecht, portretten, affiches, tijdschriften, postzegels, kalenders, kortom ‘van alles wat maar gek, grappig of interessant was’.

Door Moesman allereerst als fotograaf te presenteren, doen we hem onrecht. Hij was actief als lithograaf, kalligraaf, tekenaar, aquarellist, illustrator, handelaar in prenten, drukwerk en curiosa en speelde gedurende vele tientallen jaren een belangrijke rol in het Genootschap Kunstliefde, de stedelijke kunstenaarsvereniging. In zijn steendrukkerij aan de Neude heeft hij vele honderden stuks gelegenheid- en gebruiksdrukwerk gemaakt, voor tal van meest lokale opdrachtgevers.

Biografie
Eerst de feiten. Johannes Anthonius Moesman (Joh. A., zoals hij zijn drukwerk signeerde) werd op 25 december 1859 geboren te Utrecht. Hij was een van vier kinderen van Arnoldus Cornelis Moesman en Ida Maria Paulina Leenen. Hij groeide op in de woning aan Voorstraat 9, waar zijn vader een winkel had in papierwaren. Johannes ging in 1877 werken bij Stoomdrukkerij De Industrie, een steendrukkerij van J. van Druten, waar hij twaalf jaar zou blijven, ‘met trouw en ijver’’, zoals de eigenaar in 1889 schreef. In 1893 opende hij een eigen steendrukkerij annex winkel op Neude 7. Het was een eenmansbedrijfje, met een knecht en enige tijd een loopjongen. Rond 1890 begon hij te fotograferen.
Op 12 oktober 1905 trad Moesman in het huwelijk met de 31-jarige Diena Henderiena Johanna van Houten (1874-1944), dochter van een kantoorbediende. Johannes is dan 46 jaar. Een jaar later wordt hun dochter Johanna Adriana geboren, die echter nog geen jaar oud overlijdt aan een stuip. Op 6 januari wordt hun zoon Johannes Hendrikus geboren. ‘J.H.’, in huis Jopie genoemd, ontwikkelt zich tot de surrealistisch kunstenaar, die nu zoveel bekender is dan zijn vader. Moesman junior wordt opgevoed door zijn moeder, maar vooral door zijn inwonende tante Hendrika Clasina Moesman (1866-1955), tante Rieka. Moesmans echtgenote leed aan smetvrees en aan manisch-depressieve psychosen en werd meerdere keren opgenomen in een psychiatrische inrichting na zelfmoordpogingen. Joh. A. Moesman overleed op 9 januari 1937 en werd begraven op Soestbergen. Zijn vrouw zou hem, ondanks haar labiele gezondheid, nog zeven jaar overleven.

Voorgevel van het pand van de steendrukkerij JA Moesman Neude 7 1913.

Tekenaar en lithograaf
Het vak van lithografisch drukker had Moesman geleerd in de twaalf jaar bij De Industrie. In het tekenen werd hij onderwezen door Jozef (Jos) Hoevenaar (1840-1926), een kunstenaar die in Utrecht een grote reputatie had verworven. In 1881 was Moesman lid geworden van het Genootschap Kunstliefde, waarin hij een actieve rol speelde, onder meer enige tijd als penningmeester, en waar hij een trouwe bezoeker was van de wekelijkse tekenavonden, waarop naar model werd getekend. Tussen 1885 en 1905 deed hij mee aan de jaarlijkse ledententoonstellingen, meestal met een of meer aquarellen, soms met tekeningen. Volgens zijn zoon heeft hij niet meer dan één olieverfschilderij gemaakt. Blijkens de titels gaat het om typische genrestukjes, zoals De dienstmeid, De scharenslijper, Ingedut of Schoolblijven. Helaas zijn er nog maar weinig van zijn aquarellen bekend. Het Utrechts Archief bezit er enkele, van typische Utrechtse straatfiguren, evenals een paar topografische tekeningen. De meeste zijn waarschijnlijk in het bezit van de familie gebleven, zoals blijkt uit een verslag van de Utrechtse kunstcriticus Cor Schilp van een bezoek aan J.H. Moesman in 1966: ‘M’n gastheer haalt oude waterverftekeningen uit een la, die hij blijkbaar in lang niet gezien heeft. Hij legt ze voor me neer met iets van vertedering.En inderdaad: ze zijn leuk gedaan, met gevoel voor verhoudingen en voor kleur.’
‘Leuk gedaan’, maar Moesman was geen baanbrekend kunstenaar. Hij was stevig geworteld in de traditionele ambachtelijke tekenkunst, mede door de grondige maar zeer behoudende stijl van zijn leermeester Hoevenaar en de conservatieve sfeer van Kunstliefde in die jaren. Geen wonder ook dat hij in de kunsthistorische handboeken en naslagwerken nauwelijks voorkomt.
Ambachtelijk was Moesman ook in zijn kalligrafisch werk. Op het meeste drukwerk dat hij maakte, is de tekst in zijn handschrift geschreven, soms heel losjes en vrij, soms-afhankelijk van de aard en de opdrachtgever- statig en klassiek, met een heraldisch karakter. In zijn vroege jaren, in 1877 en 1878, publiceerde Moesman drie edities met gebundelde bladen met kalligrafische voorbeelden van verschillende schriften.
Er is één prentenboekje bekend dat door Moesman is gelithografeerd, maar vrijwel zeker ook door hem is getekend en geschreven. Het betreft een vrolijke hommage aan de liefde, waarschijnlijk gemaakt ter gelegenheid van een huwelijk. Het draagt de wijdlopige titel ‘Episoden uit het leven van een jongen wijsgeer, of De werking der verliefdheidsbacil uit een ernstig oogpunt beschouwd. Nieuw prentenboek voor oud en jong’. Het is niet gedateerd maar zou rond 1930 tot stand zijn gekomen.

Moesman als lithograaf
De betekenis van Joh. A. Moesman ligt niet zozeer in zijn autonome aquarellen en tekeningen, maar in de manier waarop hij zijn tekenvaardigheid, zijn kalligrafische kunde en zijn technische vakmanschap inzetten voor de vele opdrachten voor lithografisch drukwerk. Via zijn omvangrijke netwerk van opdrachtgevers gaf hij een direct herkenbaar en karakteristiek artistiek gezicht aan de vele maatschappelijke evenementen in de stad Utrecht. Daarnaast tekende, ontwierp en drukte hij voor particulieren en voor de gemeente Utrecht diverse ex librissen.
Moesmans belangrijkste opdrachtgevers waren de universiteit (oorkonden, menukaarten en drukwerk voor lustra), studentenverenigingen, welgestelde studenten en het Genootschap Kunstliefde. Zijn werk was populair en ‘er werd dan ook spoedig niets anders meer gemaakt dan menu’s bij installaties en promotie gelegenheden, promotieprenten, diploma’s, oorkonden en andere fantastische feestdrukwerken die in kleine oplagen me de hand gekleurd werden en soms ok uitgeknipt, allerlei werkjes waar door de hele familie aan werd deelgenomen’.

Grolman Kunstliefde litho Moesman Centraal Museum.

Kunstliefde
Voor Kunstliefde drukte Moesman alle drukwerk dat een artistiek tintje moest hebben. Dat wil zeggen alle convocaties voor kunstbeschouwingen en tentoonstellingen, uitnodigingen voor de leden voor uitstapjes en voor de veelvuldige feesten, menukaarten voor bijzondere gelegenheden. Veel van deze ontwerpen maakte hij helemaal zelf, waarbij dus zowel de tekening, de gekalligrafeer4de tekst en de compositie van zijn hand waren. In andere gevallen, met name voor de convocaties, gebruikte hij als basis een schets of tekening van een kunstenaar van de kunstbeschouwing. De tekst en de ordening van het geheel waren van zijn hand, evenals uiteraard het hele drukproces. Zijn preciese werkwijze is echter niet bekend.

Moesman vervaardigde dus het merendeel van het drukwerk van Kunstliefde, hij nam deel aan de ledententoonstellingen, aan de tekenavonden en aan de vele verenigingsactiviteiten. Enkele keren toonde hij ook delen uit zijn verzamelingen drukwerk bij het Genootschap. De meest omvangrijke was een selectie uit zijn collectie internationaal reclamedrukwerk die onder de titel ‘Tentoonstelling van reclamebiljetten, titels etc uit Nederland, België, Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Engeland, Amerika, Italieë, Portugal, Zweden, Noorwegen, Zwitserland en Australië (collectie Joh. A. Moesman) van 23 tot 30 april 1899 te zien was. Moesman drukte zelf de catalogus, met een omslagtekening van Jos. Hoevenaar, alsmede verschillende sluitzegels en toegangskaartjes in verschillende kleuren, waarvoor hij een tekening van Karel Hanau gebruikte.
In 1910 volgde een zeer kortdurende tentoonstelling (4 en 5 april) van Engelse en Amerikaanse reclamebiljetten en boekomslagen uit zijn collectie. Een jaar later, van 29 maart tot 3 april, was zijn verzameling prentbriefkaarten betreffende het huis van Oranje aan de beurt, waarvoor hij een uitnodiging in passend oranje drukte. In september 1918 tenslotte toonde Kunstliefde een selectie van door Moesman ontworpen en gedrukte menukaarten.
Dat de relatie tussen Moesman en Kunstliefde evenwel niet altijd koek en ei was, blijkt uit een boze brief die hij op 28 maart 1911 stuurde ten tijde van de Oranjehuistentoonstelling. ‘De tentoonstelling is geopend en ’t geheele bestuur heeft geschitterd door afwezigheid.’ Bovendien was er geen enkel toezicht, zodat hij zelf met zijn zoon de drie zalen met prentbriefkaarten, ‘waaronder vele zeldzame exempl.’ moest bewaken.

Affiche gedrukt op geel papier door JA Homme de Marmelade JA Moesman 1894

De Teekenclub

Graveurs Utrecht, uitgave over kalligrafie

Menu Huize Molenaar 1931 ontwerp JA Moesman

Menukaart 1898

Moesman herdruk van eerste postzegels 1852

Toegangskaartje voor de Tentoonstelling van Reclamebiljetten Etc. litho en samenstelling tentoonstelling Joh A Moesman

Uitnodiging Kunstliefde

Uitsnede Kunstliefde tentoonstelling

Afbeelding van een optocht van militairen op de Viebrug over de Oudegracht te Utrecht stond in Jaarboek Oud Utrecht 1930

Gezicht in de Waterstraat te Utrecht met op de achtergrond de toren van de Jacobikerk 1904 Moesman HUA

Gezicht op de Stadhuisbrug te Utrecht met op de achtergrond de Vismarkt en de Domtoren

Warenmarkt Neude met reclamezuil

Neude

Optocht met olifanten van het Circus Barnum Bailey in de Voorstraat

Publiek bij het Muziekcorps Wilhelmina uit Den Haag in de Potterstraat te Utrecht links het retiradegebouwtje op de Neude Joh A Moesman 1902

Uitsnede Gezicht in de Nachtegaalstraat te Utrecht ca 1905

Bijlage(n)
Johannes Anthonius Moesman (1859-1937), Chroniqueur van Utrecht rond 1900 - Roman Koot