Saenredam tekende in Utrecht tijdens een pestepidemie
In 1636 heerste de pest in Utrecht. Pieter Saenredam maakte in dat jaar een grote reeks tekeningen van middeleeuwse kerken in Utrecht. Vele jaren later werkte hij deze uit in schilderijen.
Misschien wel het mooiste stadsgezicht van Utrecht is het schilderij van de Mariakerk en de Mariaplaats, dat Saenredam in 1662 maakte. We zien ook de muur van de immuniteit van de St. Mariakerk en op de achtergrond de torens van de Dom en de Buurkerk.
Saenredam kon met zijn Utrechtse verblijf deels de zwaardere pestepidemie in zijn woonplaats Haarlem ontvluchten. De piek van de pestepidemie was half augustus in Utrecht, met 213 doden per week. In Haarlem hield de epidemie langer aan, en nam deze pas na oktober af. In deze epidemietijd was Saenredam enorm productief.
Utrecht en de pestepidemie
In de middeleeuwen was Utrecht als bisschopsstad de grootste en belangrijkste stad van de noordelijke Nederlanden. Er waren veel kerken en kloosters. In 1636 stonden er nog tien grote middeleeuwse kerken in Utrecht. De Dom en de Mariakerk waren internationaal bekend en werden veel bezocht door reizigers. De Universiteit van Utrecht werd in 1636 opgericht en startte in de kapittelzaal van de Domkerk.
Net als in andere steden woedde de pest al enkele jaren: 1636 was een rampjaar. Op 1 augustus 1636 besloot het stadsbestuur de pestordonnantie af te kondigen. Op dat moment had de epidemie al 1500 slachtoffers geëist, terwijl het wekelijkse dodental toen juist de honderd overschreed en nog steeds opliep. De grote sterfte begon de stad nu voor problemen te stellen. Op 4 augustus besloot het stadsbestuur de Buurkerk te sluiten voor erediensten - vanwege de vele begrafenissen die er plaatsvonden - en de preken voortaan te houden in de Domkerk. Op 22 augustus werden ook de Geerte- en Nicolaaskerk voor een half jaar gesloten en de preken verplaatst naar de Catharijnekerk. Eerder was het begraven in de Nicolaaskerk al verboden en waren de preken in de Jacobskerk naar 7 uur 's ochtends verplaatst vanwege de overlast van de vele begrafenissen. Aan het einde van augustus 1636 bereikte de sterfte haar hoogtepunt met 213 slachtoffers in een week. Daarna liep het dodental geleidelijk terug en in december kwam het eindelijk weer onder de vijftig. Deze gunstige ontwikkeling ging niet onopgemerkt voorbij en werd in januari 1637 in de kerken herdacht met een dankgebed. In totaal waren er in vijf jaar minstens 4300 mensen aan de pest gestorven, bijna 15% van de bevolking.
Saenredam
Waarschijnlijk kreeg Saenredam een opdracht van Constantijn Huygens om een schilderij te maken van de Mariakerk. Op 18 juni 1636 maakte hij zijn eerste schets in de Mariakerk. Hij tekende hier zes weken lang. In de laatste week van juli begon Saenredam ook andere kerken in Utrecht te tekenen. In principe maakte hij drie interieurs per kerk. In september tekende Saenredam in de Dom. Samen met beiaardier Jacob van Eyck beklom hij de Domtoren. In oktober 1636 maakte hij een tekening van het stadhuis met de Domtoren op de achtergrond. Veel tekeningen van de Utrechtse kerken bevinden zich in de collectie van Het Utrechts Archief.
Pieter Jansz. Saenredam (Assendelft, 1597 - Haarlem, 1665) is één van de meest opmerkelijke tekenaars en schilders uit de zeventiende eeuw. In 1628 nam hij de beslissing om zijn verdere leven te wijden aan het schilderen van "perspectieven". Saenredam heeft zich aan zijn woord gehouden, en ontwikkelde zich tot de grootmeester van het perspectief. Het grootste schilderij dat hij ooit maakte was van de Domkerk: 206 bij 161 centimeter. Het schilderij werd in 1725 voor het laatst beschreven in de nalatenschap van Susanna, de dochter van Constantijn Huygens.
Centraal Museum
Van november 2000 tot februari 2001 was er een tentoonstelling in het Centraal Museum: ‘Pieter Saenredam, het Utrechtse werk: schilderijen en tekeningen van de 17de-eeuwse grootmeester van het perspectief’. Op deze tentoonstelling waren 15 van de 21 Utrechtse schilderijen die bewaard zijn gebleven, en circa 40 tekeningen die Saenredam van de Utrechtse kerken heeft gemaakt. Deze tentoonstelling werd in 2002 herhaald in het J. Paul Getty museum in Los Angeles.
Grote tentoonstellingen over Pieter Saenredam (1597-1665) waren al eerder gehouden. Zo toonde in 1937 Museum Boymans 22 schilderijen en 58 tekeningen van de meester. In 1953 waren in het Centraal Museum 6 schilderijen en 13 tekeningen te zien op de tentoonstelling Nederlandse Architectuurschilders. Bij de tentoonstelling over Saenredam in het Centraal Museum in 1961 was het de opzet om het gehele oeuvre zo volledig mogelijk te verzamelen: uiteindelijk werden 40 van de 50 schilderijen en 127 van de 136 tekeningen geëxposeerd. De werken waren afkomstig uit circa 50 collecties van particulieren, musea en instellingen.
Mariakerk
De Mariakerk, ook wel Maria Maior, was een van de vijf kapittelkerken in de stad Utrecht (de andere waren de Dom, de Salvatorkerk, de Pieterskerk en de Janskerk). Zij dateerde uit de elfde eeuw en gold als een van de fraaiste gebouwen in de voor Noord Europa en Nederland unieke lombardische/romaanse stijl. De aftakeling begon tijdens het beleg van kasteel Vredenburg in 1576, waarbij de noordelijke toren werd stukgeschoten.
Na de Reformatie kwam de kerk in gebruik bij de Engelse gemeente; het koor ging als tentoonstellingsruimte dienstdoen. In 1682 werd de overgebleven toren afgebroken en in 1715 werd de hele westpartij gesloopt. Het gotische koor werd vanaf 1764 tot 1844 gebruikt als concertzaal. In 1847 verrees op die plek het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen. Wat nu nog resteert van de kerk is de kloostergang, te zien achter het conservatorium aan de Mariaplaats.
Wist je dat…
1. Hoewel Pieter Saenredam praktisch zijn hele leven in Haarlem heeft gewoond, staat op ongeveer 1/3e deel van zijn werk een Utrechtse kerk afgebeeld.
2. Pieter Saenredam was in 1636 twintig weken in Utrecht om te tekenen. Er was een pestepidemie die in zijn woonplaats Haarlem zwaarder en langer huishield dan in Utrecht. Hij maakte zoveel tekeningen dat hij de rest van zijn leven materiaal had voor schilderijen.
3. De favoriete kerk van Saenredam was de Utrechtse Mariakerk die toen al behoorlijk in verval was. Hij schilderde de kerk drie keer, in 1659, 1662 en 1663, met hulp van de tekeningen uit 1636.
Meer lezen?
In het Tijdschrift Oud-Utrecht van augustus 2002 stond een artikel van Renger de Bruin van het Centraal Museum en Joyce Pennings van Het Utrechts Archief over de Saenredam tentoonstelling ‘Sacred places’ in het Getty museum in Los Angeles. Zie de pdf onder aan deze pagina.
Het Engelstalige boek van Centraal Museumconservator Liesbeth Helmus, ‘Pieter Saenredam, the Utrecht Work’, is te lezen via het Getty Museum.
Bronnen:
Utrecht op schilderijen, Jos de Meijere,1988, website Centraal Museum, website J. Paul Getty Museum, Nettie Stoppelenburg op Utrecht Altijd, Wikipedia, Op het spoor van de dood, Ronald Rommes, Jaarboek Oud-Utrecht 1991