Nieuws

17 mei 1375, de datum waarop bisschop Arnold van Horne de Stichtse Landbrief ondertekende, wordt beschouwd als het begin van de provincie Utrecht. Dat is nu 650 jaar geleden. Ter gelegenheid daarvan worden tal van activiteiten georganiseerd, waaronder onze eigen Van der Monde-lezing met archivaris Kaj van Vliet en onderzoeker Renger de Bruin. Het is een goede aanleiding om een blik te werpen op misschien wel de mooiste kaart van onze provincie: het enorme en fraai ingekleurde exemplaar in de gang van Het Utrechts Archief aan de Hamburgerstraat. Heel goed is te zien dat de provincie Utrecht in vier kwartieren is ingedeeld. Oud-Utrecht lid Marijke Donkersloot-De Vrij, gepromoveerd kaarthistoricus en geograaf, geeft een toelichting:

Deze kaart van provincie Utrecht ontstond in het laatste kwart van de zeventiende eeuw. Hij is gemaakt door landmeter Bernard Harmensz de Roij, gegraveerd door Thomas Doesburgh en in 1696 in Amsterdam uitgegeven door Nicolaas Visscher. Bernard de Roij werd in 1659 op 21-jarige leeftijd beëdigd als landmeter. Hij is vooral bekend geworden door deze grote wandkaart die hij voor de Staten van Utrecht maakte. De opdracht daartoe dateert van 28 april 1676. Andere kaarten van hem die in druk verschenen waren Everard Meysters uitbreidingsplan van Utrecht van 1670, de rivier de Eem en aangrenzende gebieden van 1692, de Ring van Putten van 1700 en kaarten van de rivier de Vecht met aanliggend gebied, zoals Nijenrode en Breukelen

De grote provinciekaart
In 1743 is een bijgewerkte versie uitgegeven van de kaart van Utrecht. Met een schaal van 1:40.000 is dit de eerste gedetailleerde provinciekaart van Utrecht. De kaart heeft een inkleuring van de vier kwartieren van Het Sticht Utrecht. De Nieuwe Caerte van de provincie van Utrecht, zoals de kaart wordt genoemd in de cartouche rechtsonder, bestaat uit vijftien bladen van verschillend formaat die in gemonteerde staat (meestal geplakt op linnen) een afmeting heeft van 120 bij 185 centimeter, en met randversiering 165 bij 226 centimeter. Voor een wandkaart is niet alleen de informatieve, maar ook de decoratieve waarde van belang. Wandkaarten werden in opdracht van bestuurscolleges gemaakt om op te hangen in bestuursgebouwen. Ze hingen ook wel bij rijke particulieren. De decoraties zijn heel uitbundig. Onderaan de kaart zijn profielen opgenomen van de steden Wijk bij Duurstede, Amersfoort, Utrecht, Rhenen en Montfoort. In het kader om de kaart zijn gravures opgenomen met de wapens van statenleden en de burgemeesters van de steden, in totaal veertien.

De Vryheyt van Amersfoort, detail van De Nieuwe Caerte van de Provincie van Utrecht (Het Utrechts Archief).

Na de opdracht aan landmeter Bernard de Roij in 1676 ging hij aan de slag met de kartering en het vastleggen van de juridische grensscheidingen. In 1684, dus acht jaar later, werd een graveur gezocht. De Staten van Utrecht sloten op 9 april 1685 een contract met de Utrechtse graveur Thomas Doesburgh. Daarnaast ging de bekende kunstenaar Gerard Hoet aan de slag voor de titelbanderol en de wapens. Op 13 september 1695 berichtte Bernard de Roij dat de kaart was voltooid en gedrukt kon worden. Hoewel de Staten de kaart graag wilden gebruiken bij grenskwesties, is het De Roij kennelijk niet gelukt geheel aan hun wensen te voldoen. Ze namen afstand van de inhoud voor wat betreft de grensscheidingen. De Staten traden vervolgens in onderhandeling met drukker Nicolaas Visscher te Amsterdam over de aankoop van de door Doesburgh gemaakte koperplaten, het verbeteren van enkele fouten, het privilege voor vijftien jaar en de levering van 48 exemplaren. Er werd ook nog een verkleinde kaart uitgegeven met toevoeging van de Veluwe. Een tweede, aanzienlijk bijgewerkte, uitgave verscheen in 1743 bij Johannes Covens en Cornelis Mortier te Amsterdam. Deze later ingekleurde en gemonteerde kaart hangt bij Het Utrechts Archief. In tegenstelling tot de eerste uitgave is deze tweede uitgave niet zo zeldzaam. Er verscheen nog een derde (jaartal onbekend) en vierde uitgave (van 1799) die wel weer zeldzaam zijn.

De Vryheyt van Utrecht, detail van De Nieuwe Caerte van de Provincie van Utrecht (Het Utrechts Archief).

De inhoud van de kaart
Behalve de eigenlijke provincie Utrecht is een groot gebied rondom afgebeeld. De noord-zuid lijn loopt iets ten oosten van Leiden, de oostgrens ligt even ten oosten van Kootwijk op de Veluwe, de noordgrens ligt net boven Amsterdam en de zuidgrens loopt midden door de Betuwe. Bij deze gebieden heeft De Roij geen eigen karteringen gedaan. De kartografie van provincie Utrecht blijkt niet in alle delen evenwichtig. Het gebied rondom stad Utrecht is nog het beste weergegeven, daar heeft hij misschien zelf zorgvuldige metingen verricht of er waren goede bestaande kaarten.

De weergave van het reliëf van de Utrechtse Heuvelrug laat voor ons veel te wensen over, maar de gestileerde fantasieheuvels die aangeven waar het terrein geaccidenteerd is, waren voor die tijd heel gewoon. Dat bomen ontbreken op de Heuvelrug is met de werkelijkheid in overeenstemming. Dit gebied bestond toen nog uit heidevelden. Opvallend zijn wel de boompjes langs de wegen, ook ten noordwesten van Wijk bij Duurstede, bij Bunnik en Oostbroek, waarschijnlijk de aanduiding voor boomgaarden. Bij Oostbroek komt de aanduiding Abdye nog voor. Deze belangrijke abdij uit de twaalfde eeuw werd afgebroken in de jaren tachtig van de zestiende eeuw.

Stad Montfoort (Het Utrechts Archief)

Ook valt op dat op de kaart nogal wat andere toponiemen voorkomen. Niet alleen van dorpen, gehuchten, sloten en wegen, maar vooral van de verschillende gebiedseenheden (gerechten, heerlijkheden, polders, etc). Dat laatste houdt verband met de speciale wens van de Staten een kaart te willen hebben waarop de juridische gebieden staan, maar deze toponiemen nemen de fouten bij de grenzen natuurlijk niet weg. Niet alle details passen op een kaart. De belangrijkste kastelen en buitenplaatsen zijn door een gebouw met twee torens weergegeven. Een uitzondering is kasteel Heemstede bij Houten waarvan het huis en de beroemde tuin bijna natuurgetrouw staat afgebeeld. Heemstede was eigendom van Diderick van Velthuysen (1651-1716), een belangrijke Utrechtse bestuursfunctionaris, onder andere lid van de Staten van Utrecht. Zijn familiewapen staat in de randversiering van de kaart. Het is mogelijk dat hij er zelf voor heeft gezorgd dat zijn Heemstede goed op de kaart zou staan. De kaartuitgevers Covens & Mortier namen een advertentie in de kaart op waarin zij bezitters van buitenplaatsen opriepen om te reclameren als hun huis niet stond aangegeven. Tegen betaling zou dat dan bij een volgende druk alsnog gebeuren.

De Vryheyt van Wijk bij Duurstede, detail van De Nieuwe Caerte van de Provincie van Utrecht (Het Utrechts Archief).

In de reeks van gedrukte overzichtskaarten van de provincie Utrecht is de kaart van Bernard de Roij, ondanks genoemde gebreken, de meest monumentale. Gedurende anderhalve eeuw was deze kaart de hoofdbron van de topografische kennis van de provincie. In 1850 verschijnt de opvolger, de grote vierbladige provinciekaart op schaal 1:50.000 van A.A. Nunnink en J.H. Kips, ook in opdracht van Provinciale Staten van Utrecht.

Met dank aan Marijke Donkersloot-de Vrij, van wie wij het artikel 'Kaart van de provincie Utrecht door B. de Roij' uit Tussen Rijn en Lek (1991) hier opnieuw mochten afdrukken.

Tips
Een greep uit de activiteiten in de komende periode:

• Op 17 mei 2025 is de officiële viering van 650 jaar Stichtse Landbrief.
• Op 19 februari 2025 is de 40e Van der Mondelezing van Oud-Utrecht eveneens gewijd aan 650 jaar Stichtse Landbrief. De lezing is volgeboekt, een videoregistratie volgt via deze website.
• In Tijdschrift Oud-Utrecht van februari 2025 staat een artikel van historicus Roos in 't Velt over bisschop Arnold van Horne en de Stichtse Landbrief.
• Er is een digitale tentoonstelling met kaarten van de provincie Holland en Utrecht, samengesteld door Marco van Egmond, conservator kaarten en atlassen van Universiteitsbibliotheek Utrecht.

Afbeelding header: De Nieuwe Caerte van de Provincie van Utrecht, 1743 (Het Utrechts Archief).