Nieuws

De broers van Vianen waren als edelsmid enorm goed in tekenen en graveren. Dat deden ze in zilver maar ook voor de ontwerpen op papier. Utrecht kent een panorama van de stad dat is gemaakt door Adam van Vianen in 1598.

De waardering voor het Van Vianenzilver is in de loop der tijd vrij constant gebleven, de prijzen zijn na de Tweede Wereldoorlog tot gigantische bedragen gestegen. Maar de bekende klank die hun naam nog in de 19e eeuw had, leek vrijwel verdwenen. Ten onrechte, want deze Utrechtse zilversmeden staan op hetzelfde niveau als de beroemde 17^e eeuwse schilders.

Portret Paulus van Vianen, Cornelis Ketel, Rijksmuseum

Paulus van Vianen
De Utrechtse edelsmid Paulus van Vianen (c. 1570-1613) was de meest reislustige van de gebroeders Van Vianen. Terwijl Adam van Vianen in Utrecht bleef wonen, trok Paulus na zijn leertijd Europa in. De rest van zijn leven verbleef hij vrijwel steeds in het buitenland. Hij ging van Neurenberg naar München en naar Praag. In 1603 werd hij door keizer Rudolf II in Praag benoemd tot Kammergoldschmied, een functie die hij tot zijn dood behield. Onder Rudolfs patronage – en met een riant salaris – maakte Paulus zijn beste werken. Vooral zijn plaquettes zijn noemenswaard, met prachtig gemodelleerde figuren in een ruimtelijke decor. Hij baseerde de plaquettes op eigen tekeningen, die hij zelf ‘naar het leven’ had gemaakt. Paulus van Vianen was ook de meester van het ‘kwabornament’. Dit ornament was de basis van de kwabstijl: een decoratiestijl voor edelmetalen voorwerpen die in de Nederlanden bijzonder populair werd.

Gouden beker met Diana en Actaeon Paulus van Vianen 1610, Rijksmuseum. Deze beker was tot 1881 in het bezit van het Nederlands koningshuis.

Plaquette met Diana en Acteon Paulus van Vianen 1612 Centraal Museum

Paulus van Vianen, handtekening, Rijksmuseum

Adam van Vianen, Theodor van Kessel 1650, Centraal Museum

Adam van Vianen
Adam van Vianen (1568/69-1627) werd in Utrecht geboren, waar hij zijn opleiding kreeg in een familie van zilversmeden. Kort na 1590 trad hij toe tot het gilde, de ‘beroepsvereniging’ van zilversmeden. Naast zijn werk als kunstenaar was hij ook actief als brouwer. Hij bleef zijn hele leven in Utrecht, in tegenstelling tot zijn reislustige broer Paulus. Als zilversmid werkte Adam van Vianen eerst op een vrij traditionele manier, maar in 1614 waagde hij zich aan de gedurfde kwabstijl die zijn werk beroemd zou maken. In dat jaar gaf het goud- en zilversmidsgilde van Amsterdam aan Adam de opdracht een kan te maken ter nagedachtenis aan zijn in 1613 gestorven broer Paulus. Het moest een monument worden voor de beroemdste zilversmid van de 17^e eeuw. Het kwabornament met zijn grillige aan de natuur ontleende vormen was Paulus' handelsmerk geweest en Adam liet zich erdoor inspireren bij het ontwerp van de kan. Adam maakte het schitterende kunstwerk uit één stuk zilver, zonder naden. Als artistiek erfgenaam van zijn broer werkte hij de rest van zijn carrière in de kwabstijl. De kwabstijl nam een vlucht en was inspiratie voor werk van veel kunstenaars, tot kerkmeubilair aan toe, met bronzen lezenaars en koorhekken.

Kan in kwabstijl door Adam van Vianen ter ere van zijn in 1613 overleden broer Paulus van Vianen, 1614, Rijksmuseum

De kan
De kan van Adam van Vianen genoot in de 17^e eeuw een enorme reputatie en is vele malen weergegeven door schilders. De kan werd na de liquidatie van de gildes in 1821 van de hand gedaan en verdween naar het buitenland. In oktober 1976 kwam de kan op een veiling. Het Rijksmuseum Amsterdam zette alles op alles en kreeg daarbij hulp van de Vereniging Rembrandt, die beloofde een derde deel van de aankoopprijs voor haar rekening te zullen nemen, tot een maximum van 250.000 gulden. Dat geld bleek hard nodig, want er was grote internationale belangstelling voor ‘de meest begeerde zilveren beker ter wereld’, zoals De Telegraaf de kan 10 dagen voor de veiling omschreef. Uiteindelijk lukte het hem voor het recordbedrag van 812.000 gulden (700.000 plus opgeld) te bemachtigen. Dirk Jan Biemond, conservator edele metalen van het Rijksmuseum: ‘Het was toen het hoogste bedrag dat in Nederland ooit voor één stuk zilver was betaald.’ De kan is een ongelooflijk kunstwerk, gemaakt uit één stuk zilver, een gebruiksvoorwerp gemaakt tot bijna abstracte kunst. Een van de belangrijkste kunstwerken uit de Gouden Eeuw en een hoogtepunt van edelsmeedkunst.

Pandora met de kan van Adam van Vianen, Barend Graat, 1676, Rijksmuseum

Winter, Adam van Vianen 1627, Centraal Museum

winter en zomer tazza, Adam van Vianen, Centraal Museum

Zoutvaten met Kaïn en Abel en het Offer van Abraham, Adam van Vianen 1621, Rijksmuseum

Christiaen van Vianen
Christiaen van Vianen (1598-1667), zoon van Adam, had zijn leertijd in Utrecht. Na het overlijden van zijn vader nam hij het atelier en diens meesterteken over en liet zich als meester inschrijven bij het gilde. Twee keer bracht hij een periode door in Endgeland. Hij startte een atelier in Westminster, Londen. Het Engelse Hof toonde belangstelling zodat hij in 1634 in dienst trad bij de Engelse koning Charles I. In 1637 maakte hij het altaarzilver voor de St.George chapel in Windsor Castle. Hij maakte in 1652 een boek over het werk van zijn vader, ‘Constige modellen van verscheyden silvere vaten en andere sinnighe werken, gevonden ende geteekend door den vermaarden Adam van Vianen, sijnde meerendeels door hem uyt één stuk silver geslagen’. In 1663 werd Christiaen tot zilversmid aan het hof van Charles II benoemd. De zoon van Christiaen, Martinus, zou zich later als edelsmid vestigen in Parijs om te werken voor het hof van Lodewijk XIV.

Voorbeeld in boek Constige Modellen, 1652, van Christiaen van Vianen, Victoria and Albert Museum

Dolfijnenbassin, Christiaen van Vianen 1635, Victoria and Albert Museum

Zilver in Utrecht
In de middeleeuwen was Utrecht stad het culturele centrum van de noordelijke Nederlanden dankzij de bisschop als geestelijk en wereldlijk leider. Daardoor waren er opdrachtgevers voor groot zilverwerk bij Utrechtse geestelijkheid en adel.  In de achttiende en negentiende eeuw werkten de Utrechtse edelsmeden vooral voor de lokale markt. Grotere werkplaatsen ontstonden met de door zilversmid Johannes Mattheüs van Kempen (1764–1833) gestichte zilverfabriek. Gustav Bauer startte de Koninklijke Utrechtsche Fabriek van Zilverwerk.  Carel Begeer nam deze over. In 1919 fuseerden Van Kempen en Begeer. Er zijn zilversmeden van wie we nog steeds sporen in de Binnenstad aantreffen. Zoals Brom's Edelsmederij (1856-1961) aan de Drift met werkplaats aan de Keizerstraat. Gerard Bartel en zoon Jan Hendrik Brom hadden één van de belangrijkste smederijen voor Rooms-Katholiek edelsmeedwerk in de 19e eeuw. De broers Jan Eloy en Leo Brom, zus Joanna Brom en Jan Eloys vrouw Hildegard Brom-Fischer sloten het tijdperk af. 

Musea en tentoonstellingen
Utrecht heeft een traditie in het maken en tonen van zilver. Er was zelfs een Nederlands Goud- en Zilvermuseum in het Catharijneconvent dat is opgegaan in het Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven. Dit museum toonde gebruikszilver vanaf 1600, met veel aandacht voor het ambacht.

Tentoonstelling Antiek Utrechts en modern Nederlands Zilver, met voornamelijk werk van de zilversmid Adam van Vianen, die werd gehouden in het Centraal Museum, 1937, Pierik HUA

Het Rijksmuseum bezit een collectie zilver van Adam en Paulus van Vianen. De broers zijn er als kunstenaar afgebeeld in de hal. Een tentoonstelling in 2018 toonde 100 voorwerpen in de kwabstijl.

Het Centraal Museum heeft een collectie Utrechts zilver met werken uit de familie Van Vianen. Het museum toont tot 8 januari 2023 werk van Adam en Paulus van Vianen in de tentoonstelling Double Act, samen met videokunst van Murata uit de Kramlich collectie.

Bronnen:
Vereniging Rembrandt, Rijksmuseum, Centraal Museum,
I. van Zijl e.a., Catalogus De Utrechtse edelsmeden Van Vianen, Zeldzaam Zilver uit de Gouden Eeuw, 1985,
G. Brinkhuis, Het Utrechtse zilversmeden geslacht Van Vianen, Jaarboek Oud-Utrecht 1974.

Plattegrond van de stad Utrecht met directe omgeving met twee profielen van de stad vanuit het oosten en westen, Adam van Vianen 1598. Het is de eerste plattegrond van Utrecht die in de stad zelf is vervaardigd, gedrukt en gepubliceerd. Lees meer bij Bijzondere Collecties van Universiteit Utrecht