Oorkonden, zegels en plieken
Een oorkonde, handvest of charter is een perkamenten blad waarop informatie staat geschreven. Meestal gaat het over afspraken, toezeggingen, nieuwe wetten of een verkoop van een stuk grond of een huis: de akte. Om aan te geven dat iedereen het met de afspraak en met de inhoud eens was, werd het document bezegeld. Het zegel was het waarmerk van echtheid en werd aan een strook vastgemaakt en onderaan vastgehecht aan het document.
Zegels raakten vanaf de elfde door de keizer, koningen en de paus in gebruik. Later gingen steeds meer mensen en instanties zegels gebruiken. De meeste werden vervaardigd van bijenwas, lood of een uitgeharde lak. Als deze materialen niet voorhanden waren en een akte moest snel bezegeld worden, gebruikte men deeg en zelfs brood. De paus had een loden zegel. Karel V maakte soms gebruik van een gouden zegel. De uitgeharde zegellak werd vanaf de zestiende eeuw toegepast.
Om het zegel te bevestigen werd het document aan de onderkant omgevouwen. Men maakte sneden in het perkament waar de stroken doorheen gestoken werden. Het omgevouwen deel heet pliek. Soms stond er onder de pliek ook tekst. De akte begint meestal met dezelfde officiële zinnen. Een vorst of hoge geestelijke verleende voorrechten aan een groep mensen, een leenman of een stad. Het zegel was een bewijs van bekrachtiging en waren verbonden aan een persoon of een instantie. Niet alleen overheden, ook privépersonen konden een oorkonde, handvest of charter opstellen.
Er worden nog steeds oorkonden, handvesten of charters gemaakt. Denk maar eens aan het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (uit 1999) of het Charter van Faro voor ons cultureel erfgoed (2005). Al eeuwenlang maken mensen en partijen afspraken met elkaar die worden vastgelegd. In Utrecht gebeurde dat al op de belangrijke dag 2 juni 1122.
In twee perkamenten documenten bepaalde de Duitse Keizer Hendrik V dat de Utrechters een stadsverdediging mochten bouwen en dat ze tol mochten heffen. De bedragen worden genoemd. In 1122 bestond Utrecht al eeuwen, maar met dit document zijn de stadsrechten bezegeld. Geen pliek maar overduidelijk het zegel van de keizer; in zijn handen houdt hij een staf en een rijksappel. Links onderin staat het adres: in paleis Lofen zijn de afspraken tot stand gekomen en bezegeld.
In het Utrechts Archief bulkt het van de documenten met zegels. Er zitten heel mooie tussen. Maar de meest sensationele is toch wel die van de keizer uit 1122.