Utrechts Psalter. Een uniek meesterwerk bijna geroofd uit Domtoren
Een tekening van doorgedraaide goddelozen en zondaren. Het is een kenmerkend voorbeeld van de surrealistische en dynamische stijl van de afbeeldingen uit het Utrechts Psalter. De 150 psalmen en zestien Bijbelse liederen zijn stuk voor stuk rijk geïllustreerd met verhalende tekeningen. Het Utrechts Psalter is een handschrift dat vernieuwend is voor zijn tijd, uniek in zijn soort en een trendsetter. Rond het jaar 830 werd het gemaakt, sinds 1716 wordt het bewaard in de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Vele wetenschappers zijn gefascineerd door het Utrechts Psalter. Over geen enkel middeleeuws handschrift in Nederlands bezit is zoveel geschreven en zijn er zoveel reproducties van gepubliceerd, zowel in boekvorm als digitaal. Het handschrift is sinds 2015 als documentair erfgoed toegevoegd aan het Memory Of The World Register van UNESCO.
Utrechts Psalter, UBBC Bijzondere Collecties
Utrechts Psalter, detail
En toch was het Utrechts Psalter bijna weg! In 1944 meldde een Duitse officier zich bij de bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek, op zoek naar het Utrechtse Psalter. De dienstdoende conservator A. Brom jr. deed zijn best om het handschrift te beschermen. Na deze confrontatie was hij doodmoe en geschokt, en een paar dagen van de kaart. In het Maandblad Oud-Utrecht van 1959 deed Brom zijn verhaal. Lees mee:
Het Utrechtse psalterium bijna geroofd
‘In de bezettingsjaren hebben we heel veel over onze grenzen zien slepen. Materiële zaken, voedingsmiddelen maar ook dingen van culturele aard. Hitler kon alles gebruiken. Het heeft weinig gescheeld of een der kostbaarste bezittingen van de Universiteitsbibliotheek te Utrecht — wat zeg ik, één der kostbaarste preciosa van geheel Nederland — was door een sluwe greep dezelfde weg gegaan. Het was op een der dagen van de felle bombardementen van 1944 dat de bibliothecaris bezoek ontving van een Duits officier, die belangstelling voorwendde voor het Utrechtse Psalterium. Dit handschrift bevat in het latijn de psalmen van David, is geschreven omstreeks 829 en verlucht met de tekst verduidelijkende illustraties van dezelfde tijd. Tot het begin van de 16e eeuw was het psalterium in Engels bezit. De belangstelling van Engeland is zeer wel te verklaren omdat in dezelfde band van het psalter ook een der oudste teksten van de geloofsbelijdenis van Athanasius -de grondslag der anglicaanse kerk- is meegebonden. Het psalter werd in 1716 bij legaat vermaakt aan de Universiteitsbibliotheek te Utrecht door de familie De Ridder en hoort sedert dat jaar tot de belangrijkste bibliotheekschatten te Utrecht. Op het ogenblik nu, dat er deze ongewone belangstelling voor getoond werd, vertoefde het handschrift niet in de Universiteitsbibliotheek, maar in de Domtoren, waar het met ruim 2400 andere handschriften, incunabelen, rariora en preciosa in veiligheid geborgen was. Beschermd tegen alle uiterlijk geweld. Deze toren werd geacht internationaal gewaarborgde bescherming tegen oorlogsgeweld en oorlogsdiefstal te bieden.
De Duitse bezoeker wilde dit handschrift raadplegen en de bibliothecaris droeg mij op het onverwijld uit zijn schuilplaats te halen. Ik voelde mijn bloed stilstaan toen ik mezelf realiseerde, dat het Utrechtse psalter voorgoed uit onze gezichtskring zou verdwijnen en wees verontwaardigd naar de lucht. Want zojuist hadden de sirenes geloeid. Er vlogen verscheidene bommenwerpers boven de stad. Om nu naar de Domtoren te gaan over straat, was levensgevaarlijk en om zulks met het handschrift te doen ware roekeloos en zeker onverantwoord. Het excuus maakte echter geen indruk; de groene gast telde dit alles niet. Hij was gekomen om het psalter te raadplegen en verlangde dat het hem, zonder dralen, zou worden voorgelegd. Bij de chef vond ik geen steun en op enigerlei bijstand van de collegae hoefde ik niet te rekenen, daar zij allen reeds maanden lang afwezig waren. Dus bleef ik bezwaren opperen en meende de bezoeker in zoverre te bevredigen dat ik hem vele en goede reproducties zou voorleggen met afbeeldingen van het Utrechts psalter, het Eadwine-psalter uit Cambridge en het psautier illustré uit Parijs. Wij hadden, juist voor vergelijkende stijl-studies, reproducties van prototypen, stijl-invloeden en navolgingen van het Utrechts Psalter verzameld, een collectie om van te watertanden. En dan was er natuurlijk de voortreffelijke reproductie, die op last van de Engelse regering in 1874 in Londen gemaakt was. De groene militair wilde daarvan niets weten; liet zich niet vermurwen: hij eiste nu op hoge toon: „Nur das Original". Hij wilde geen genoegen nemen met reproducties. Het was intussen maar al te duidelijk geworden, dat voldoen aan zijn eis zou betekenen dat het psalter geannexeerd en mee naar Berlijn genomen zou worden. Naarmate het onderhoud met de officier -het kan ook, naar het goud, de strepen en de bluf te oordelen een generaal, in elk geval een heel hoge zijn geweest- vorderde, steeg zijn commandostem en -houding bedenkelijk. Het werd door mij gepareerd door zacht spreken, toenemen in vrijmoedigheid, uitwendig koel en bedaard te blijven. En door geen enkel verkeerd woord of verkeerde intonatie te plaatsen. (Doodmoe en geschokt ben ik een paar dagen van de kaart geweest). Dank zij het blijvend luchtgevaar was er trouwens geen sprake van over straat gaan. Bar en boos en diep verontwaardigd is deze afgezant van de Duitse Wehrmacht afgedropen, nadat ik hem nog de mededeling ontfutseld had, dat hij op de hoogte was van dit unieke bezit doordat een oude Baedeker (Duitse reisgids!) de aanwezigheid van het Utrechts psalterium in de Universiteitsbibliotheek met drie sterretjes verried. Zo is dan een uiterst gevaarlijke, sluw opgezette dreiging naar onvervangbaar bezit, sedert twee eeuwen de glorie van Utrecht, gelukkig afgewend geworden.’
Verder lezen en kijken?
Er is een mooie toelichting door Bart Jaski van de Universiteitsbibliotheek. :
Er is een introductie te zien op YouTube met een toelichting door Marco Mostert, hoogleraar middeleeuwse schriftcultuur van Universiteit Utrecht:
Domtoren en Domkerk, FF van der Werf, 1940, HUA
Voet van de Domtoren met ontvangstgebouw, 1942, HUA
Utrechts Psalter, Universiteitsbibliotheek Utrecht