Nieuws

In de zeventiende eeuw had het Rome van Caravaggio en zijn tijdgenoten een enorme aantrekkingskracht op Nederlandse kunstenaars. Eenmaal in de Italiaanse stad aangekomen, wachtte hen echter geen gespreid bedje. De kunstenaars kregen vaak te maken met tegenslagen, van armoede en buitenlandse concurrentie tot geweld en zelfs moordpartijen. Om weerstand te bieden aan deze beproevingen, zochten ze steun bij elkaar met een schildersbent. Zo ontstond het kunstgenootschap de Bentvueghels.

De tentoonstelling De Bentvueghels. Een berucht kunstgenootschap in Rome vertelt het bijzondere verhaal van een groep kunstenaars uit de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, die zich omstreeks 1620 in Rome verenigden in de kunstenaarsgroep De Bentvueghels. De Bentvueghels telden ongeveer 480 leden in de honderd jaar dat het genootschap bestond. Van de eerste generatie Bentleden kwam het merendeel uit Utrecht. In die periode was Abraham Bloemaert zijn Utrechtse Tekenschool begonnen, waarvan de opleiding werd afgerond met een trip naar Italië.

Bentvueghels all osteria, Roeland van Laer, Museo di Roma.

De opvallende naam van deze groep ontleent zich aan hoe de leden zichzelf zagen; namelijk als een groep kleurrijke vogels. Met hun riten en gebruiken parodieerden zij de twee officiële ‘heilige huisjes’ van Italië: de Rooms-Katholieke Kerk en de Accademia di San Luca. Er werd gefeest en gedronken, maar de bindende factor was het schildersvak.

Net als de grote kunstenaars uit de collectie van het Centraal Museum; Van Baburen, ter Brugghen en Honthorst, die te bewonderen waren in de tentoonstelling Caravaggio, Utrecht en Europa, werden ook deze kunstschilders geïnspireerd tijdens hun verblijf in Rome. Het Centraal Museum is dan ook de meest logische plek om dit verhaal over reislust, groepsvorming, liefde voor Rome en in het bijzonder het kunstenaarschap te vertellen. Want wat je achtergrond ook is, waar je vandaan komt of hoe oud je bent: iedereen herkent het gevoel van het bij een groep willen horen, op ontdekking gaan en je laten inspireren.

Inwijding van een Bentvueghel, anoniem, Rijksmuseum

Inwijdingsritueel
Om lid te kunnen worden van de Bentvueghels moesten de kandidaten een inwijdingsritueel ondergaan. Hierbij vormden de leden een tableau vivant, waarbij een van de leden de rol van de god van de wijn, Bacchus, op zich nam. Tijdens de ceremonie werd aan het nieuwe lid door de "veldpaap" de regels van de kunst medegedeeld, en werd een bijnaam, bentnaam, aan hem toegekend. Deze naam verwees vaak naar een opvallende eigenschap of karaktertrek van het lid. Het gebruik van een bentnaam was een parodie op de serieuze bijnaamgeving aan leden van de kunstacademie. Op de academie werd de bijnaam vaak van de geboorteplaats afgeleid.

Tekening De Bentvueghels Boymans van Beuningen: Van links naar rechts Joost uit Den Haag, alias Schotsen trommel, Cornelis (Poelenburch) van Utrecht alias Satier, Wouter (Crabeth) van der Gou, alias Almanack, Tyman (Cracht) van den Emster, alias Botterkul, en Peter van Leiden, alias Ram.

Het nieuwe lid moest de bentnaam accepteren. Zo kreeg Dirck van Baburen de bentnaam 'Biervlieg'. Bekend is het verhaal van Johannes Teiler die ontevreden was met de bijnaam 'Ezel'. Op zijn kosten werd een tweede ceremonie gehouden waarna hij als nieuwe bijnaam 'De Gouden Ezel' kreeg. 

Na het tableau vivant vond het banket plaats waarbij de wijn rijkelijk vloeide. Dit alles op kosten van het nieuwe lid. Op een anonieme tekening in het Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam is een aantal van de Bentvueghels met hun bijnaam vastgelegd, zoals de Utrechtse Cornelis van Poelenburch als Satier. De gewoonte om gezamenlijk de wijn aan te spreken komt op deze tekeningen duidelijk naar voren. Zeker vanaf 1650 waren de Bentvueghels berucht om deze drinkgelagen. Uiteindelijk leidde dit ertoe dat in 1720 Paus Clemens XI dergelijk bijeenkomsten, buiten het carnaval om, verbood.

Als slot van het ritueel liepen de Bentvueghels gezamenlijk de stad uit om bij een met druivenranken versierde sarcofaag in de Santa Constanza kerk een wijnoffer te brengen aan Bacchus. In een van de zijkapellen van de Santa Constanza zijn nog ingekraste namen van leden van de Bentvueghels te zien

Pieter van Laer, Bentvueghels in Rome, Kupferstichkabinett Staatliche Museen zu Berlin.

Pieter van Laer, zelfportret als magiër, 1635-1637, Leiden Collection.
Van Laer, met bentnaam Il Bamboccio, wordt hierbij van rechts overvallen door de klauwen van de duivel die hem komt halen. Op het papier met notenbalk staan de naam PvLaer en ook, in het Italiaans, dat de duivel geen grappen maakt.

Boek De Bentvueghels
Bij de tentoonstelling verschijnt een boek van de hand van kunsthistoricus Liesbeth M. Helmus, senior conservator oude kunst van het Centraal Museum: ‘De Bentvueghels. Een berucht kunstgenootschap in Rome 1620-1720’, over de bewogen opkomst en ondergang van een Nederlands kunstgenootschap in Rome. In De Bentvueghels neemt Liesbeth Helmus ons mee naar deze onstuimige periode in Rome, waarvan de invloeden vandaag de dag nog altijd in de bekende zeventiende-eeuwse werken te vinden zijn.

Tentoonstelling De Bentvueghels: 11 februari tot en met 4 juni 2023 in het Centraal Museum. Meer informatie.

Jan Baptist Weenix, een van de Bentvueghels, hier met een Italiaans Havengezicht, 1649 Centraal Museum.
Jan Baptist Weenix was leerling van Abraham Bloemaert in Utrecht. Na vier jaar huwelijk besloot hij heimelijk naar Italië te reizen. Zijn vrouw liet hem terughalen, toen hij nog niet verder dan Rotterdam gekomen was. Na veel gepraat kreeg hij alsnog toestemming om vier maanden weg te blijven.

In 1643 ging hij op weg naar Rome, waar hij lid werd van de Bentvueghels. Zijn bijnaam werd ratel omdat hij snel sprak. Weenix werkte voor kardinaal Giovanni Battista Pamphilj, die in 1644 tot Paus Innocentius X benoemd werd en voor zijn neef, kardinaal Camillo Pamphilj. Zij drongen bij hem aan om zijn vrouw naar Italië te laten komen. Zijn echtgenote weigerde na beraad met lieden met vooroordelen tegen katholieken. Toen besloot Weenix haar in eigen persoon op te halen. Weenix schilderde Italiaanse aandoende landschappen met prominent aanwezige figuren.