Stoutenburg
In het Jaarboek 2021 dat op 28 november is gepresenteerd heeft Ton Reichgelt een bijdrage geschreven, getiteld Stoutenburg. Groei van een boerengemeenschap tot omstreeks 1830: de ontwikkeling tot 45 boerderijen. Wilbert Smulders heeft Reichgelts suggestie ter harte genomen, op Amersfoort CS een fiets gehuurd en het gebied doorkruist. Hij is zo nu en dan afgestapt om aan de hand van enkele van de zeer gedetailleerde kaartjes die Reichgelt presenteert, na te gaan wat er in de huidige staat van het gebied nog te zien is van zijn geschiedenis. Dat was even een hoop gepuzzel, maar gaf wel extra voldoening aan het verblijf in dit mooie domein van het Utrechts Landschap.
Het is een interessante studie naar de geschiedenis van een klein stukje uit de provincie Utrecht. Stoutenburg was vanaf 1815 lange tijd een zelfstandige gemeente, iets ten oosten van Amersfoort, maar is in 1969 samengevoegd met Leusden. Stoutenburg is inmiddels bij velen bekend als een geliefd wandeloord. Het landgoed Stoutenburg, met het kasteel, is sinds 2000 namelijk eigendom van het Utrechts landschap.
Aan de hand van een aantal kaarten laat Reichgelt de geschiedenis zien van het gebied, zowel geologisch, sociaal-economisch, politiek als wat betreft de bebouwing. Welke kastelen werden er gebouwd, door wie en wanneer, en wanneer werden ze weer afgebroken en vervangen? Wat was de bevolkingsontwikkeling in het gebied? Hoe zat het eigendom en de verpachting in elkaar en hoe werden deze vererfd?
Hoewel het gebied al niet groot is, zoomt Reichgelt gaandeweg nog in op twee deelgebieden: Oude en Nieuwe Rijs, en Eerste en Tweede Koedijk. Op grond van grondig archiefonderzoek inventariseert hij aan de hand van nog gedetailleerder kaartjes heel precies het eigendom, de pacht en het gebruik van de grond van de boerderijen in deze deelgebieden. Dat klinkt misschien saai, maar dit relaas is juist verrassend interessant om te volgen. Al lezend krijgt men zin om deze landerijen in eigen ogenschouw te nemen.
Reichgelt besluit zijn bijdrage met de volgende alinea: ‘Fietsend is nu nog veel te zien van het boven geschetste landschap. In het westelijk gedeelte van Stoutenburg is een besloten landschap met bomenrijen en meer naar het oosten, waar in de negentiende eeuw de heidevelden lagen, heeft het landschap een open karakter. De boerderijen liggen nog steeds verspreid, met alleen bij Achterveld een uitdijend dorp’.
Afbeelding: Detail van de kaart van de gemeente Stoutenburg in de Gemeente-atlas van Nederland van J. Kuyper uit 1868. <atlas1868.nl>.