Nieuws

In het Jaarboekje van Oud-Utrecht 1942 staat een verhaal van Prof. Dr. W. Vogelsang, getiteld “Jan van Scorel en de Utrechtsche kunst”. Het verhaal is een rede die Vogelsang heeft gehouden op 23 Juni 1941 bij gelegenheid van de eerste universiteitsdag. Zie de bijlage onder aan deze pagina.

In het verhaal voert Vogelsang een Madonna met kind op om te beargumenteren dat van Scorel primair een schilder van stillevens is. Dat doet hij door te wijzen op de manier waarop van Scorel gebouwen, bomen, rotspartijen of een bos narcissen schildert. Nu gaat het mij daar verder niet om, maar ik was getroffen door de vermelding “Particulier bezit, Utrecht” bij het schilderij.

Want het is 1942 dus WOII en we kennen allemaal wel voorbeelden van particuliere (Joodse) schilderijenverzamelingen die onder dwang in handen van de bezetter kwamen en die na de oorlog aanleiding waren voor vele discussies over roofkunst. Dus, wie was deze particuliere verzamelaar en wat is er gebeurd met dit schilderij?

Al surfend op internet kwam ik het in eerste instantie niet tegen hetgeen het raadsel alleen maar groter maakte. Maar uiteindelijk kwam ik op sites een referentie tegen uit 2008 naar de catalogus van Sotheby’s in Amsterdam (ref 1). Daar staat een schilderij van een Madonna met kind en twee engelen. Er staat bij dat het uit de verzameling komt van Dr. F.H. Fentener van Vlissingen (Vught). En dat was bingo. Want dat het om het door Vogelsang bedoelde schilderij gaat wordt niet alleen ondersteund door de afbeelding maar ook door het feit dat in het jaarboekje 1942 Dr. F.H. Fentener van Vlissingen in de lijst van leden van Oud-Utrecht staat die in Utrecht wonen. 

Wat weten we van Dr. F.H. Fentener van Vlissingen? Dr. Frits Fentener van Vlissingen (ref 2) werd geboren in Amsterdam in 1882 en overleed in Vught in 1962. Deze telg uit de welvarende familie Fentener van Vlissingen van de Utrechtse firma SHV - Steenkolen Handels Vereniging groeide uit tot een van de rijkste mannen van Nederland door zijn commercieel inzicht en grote intelligentie. De man, die ook wel ‘De man met het dubbele stel hersens’ werd genoemd, begon in 1905 als 22-jarige in het bedrijf van zijn vader. Hij breidde het uit en legde zich daarnaast toe op de fabricage van kunstzijde. Zo financierde hij in 1929 de Algemene Kunstzijde Unie (AKU), de voorloper van AkzoNobel. Daarnaast was Fentener van Vlissingen op 7 oktober 1919 een van de acht oprichters van de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën. Mede door zijn bijdrage werd er een startkapitaal van 1,2 miljoen gulden voor de oprichting van de KLM bijeengebracht. Ook was hij medeoprichter en directeur van de Jaarbeurs Utrecht alsmede medeoprichter van de Koninklijke Hoogovens. In de jaren dertig was Fentener van Vlissingen een van de voornaamste adviseurs van de Nederlandse regering in haar economisch beleid, de zgn. aanpassingspolitiek van Colijn. Door de neutraliteit van Nederland in WOI waren de grote Nederlandse industrieën voor hun export voor een groot deel op Duitsland gericht en het is dan ook niet verwonderlijk dat door de aard van de bedrijven waarin hij actief was de ondernemer nog kort voor de onverwachtse inval van de Duitsers in Nederland pleitte voor vrede en economische samenwerking met Duitsland. Overigens, gedurende WOII veranderde de houding van Fentener van Vlissingen ten opzichte van de Duitsers en ging hij actief het verzet steunen. 

Door de meerdere belangen van in Utrecht (SHV en Jaarbeurs) van Fentener van Vlissingen was zijn invloed enorm. Zo kon het voorkomen dat in de gemeenteraad van Utrecht in 1937 gediscussieerd werd over de verbouwingsplannen van de schouwburg, die op het Vredenburg stond. Vlak voor de raadsvergadering kreeg burgemeester van Pelkwijk echter het bericht dat een invloedrijke stadgenoot met een genereus aanbod kwam. Utrecht kon onder ‘uiterst gunstige voorwaarden een nieuwe schouwburg kon krijgen, mits deze gebouwd zou worden op een ander terrein, door de gemeente beschikbaar te stellen’. Dit voorstel werd aangenomen en daardoor werd de nieuwe schouwburg gebouwd op het Lucas Bolwerk. Later bleek dat de invloedrijke persoon Fentener van Vlissingen was, directeur van de SHV en Jaarbeurs. Deze stond ook op het Vredenburg en het aanbod aan de gemeente diende ook de belangen van de Jaarbeurs. 

Fentener van Vlissingen was in 1940 nog commissaris bij de Duitse Vereinigte Stahlwerke. Hij was al voor de oorlog door Hitler vanwege deze economische belangen voor Duitsland onderscheiden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Fentener van Vlissingen een breed zakelijk en sociaal netwerk had in Duitsland. Hierdoor is hij ongetwijfeld in contact gekomen met Wilhelm Ettle, een kunsthandelaar in Frankfurt am Main. Deze kunsthandelaar, volgens een kritisch rapport van Tanja Bernsau uit 2015 een overtuigde Nazi, was samen met zijn vrouw Anni sinds 1939 eigenaar van het Kunsthaus Ettle in Frankfurt. Een jaar daarvoor was hij door de Oberfinanzdirektion (Regionale Belastingdienst) Kassel gemachtigd als ‘experts op het gebied van joodse emigranten’ om geconfisqueerde kunstvoorwerpen te beoordelen. Zijn werkterrein omvatte behalve Frankfurt ook Wiesbaden, Kassel, Hessen geheel, de Rijn-Pfalz en de Saar. Van 1941 tot 1944 was hij ook bevoegd om die voorheen joodse kunstwerken in zijn winkel te veilen. 

In de catalogus van Sotheby’s staat: provenance Wilhelm Ettle. Maar wanneer heeft Fentener van Vlissingen het schilderij van Ettle gekocht? Omdat het al voorkomt in de lezing die Vogelsang in Juni 1941 bij de opening van het universitaire jaar gaf, en de lezing toch ook wat voorbereidingstijd vergt, is het niet onaannemelijk dat deze koop op zijn laatst in het eerste kwartaal van 1941 moet hebben plaatsgevonden. Dan blijven we wel met een aantal vragen zitten, want in de catalogus van het Kunsthaus Ettle van Mei 1941, dat we kunnen vinden in de bibliotheek van de universiteit van Heidelberg (ref 3), komt het schilderij niet voor. Dus wie was de eigenaar van het schilderij voordat het in handen van Ettle geraakte; immers al in de tweede helft van de jaren 30 verkochten rijke Duitse joden hun kostbaarheden om een vertrek naar een veilig buitenland te kunnen financieren. Zou het dan mogelijk uit de privé-verzameling van Ettle kunnen komen? Immers, Ettle was geschoold als restaurateur van kerken en schilderijen en kan via het netwerk, dat hij daarin had, het schilderij ook hebben verworven. Maar ook wordt niet duidelijk wanneer precies Fentener van Vlissingen het schilderij heeft gekocht en of dat direct van Ettle was of met Ettle als intermediair. 

Hoe het ook zij, dat Fentener van Vlissingen erg in zijn sas zal zijn geweest met deze verwerving lijkt me evident. Hij zal ongetwijfeld bij zijn Utrechtse kunstvrienden zoals Vogelsang met deze nieuwste aanwinst gepronkt hebben. Want let wel, in die tijd was een Madonna met kind van Jan van Scorel niet alleen in Utrecht maar in heel Nederland een begerenswaardig bezit. Immers de twee Madonna’s die het Centraal Museum heden ten dage in de collectie heeft zijn pas verworven resp. in 1958 (inventaris no 12432a) en 1997 (inventaris no 282224). Een derde Madonna is van een navolger van Jan van Scorel en is aan het museum geschonken in 2002 (inventaris no 29404). Alleen Boijmans van Beuningen bezat in WOII, uit de nalatenschap van Boijmans in 1847, een Madonna met kind van Jan van Scorel (inventarisno 1847). 

Of er aan de aankoop van Fentener van Vlissingen nu wel of niet de geur van roofkunst hangt kan ik op grond van deze gegevens niet zeggen en als leek op dit delicate gebied laat ik dat graag over aan de experts. In ieder geval liet Fentener van Vlissingen zijn Madonna ook beoordelen door de gerenommeerde van Scorel expert Max Friedländer. Max Friedländer (ref 4) was een uit Duitsland naar Amsterdam gevluchte jood die echter vanwege zijn expertise op het gebied van de Nederlandse en Vlaamse schilderijkunst uit de 15^e en 16^e eeuw met name door Göring beschermd werd en ongehinderd in Amsterdam kon blijven wonen. Max Friedländer oordeelde echter dat het schilderij niet aan Scorel moest worden toegeschreven maar aan een volger van Scorel. Hij heeft deze toeschrijving ook op de achterkant van een foto van het schilderij gezet met de toevoeging (volgens de site van Sotheby’s: “a free replica of equal merit”). Het archief van foto’s van Max Friedländer van middeleeuwse schilderijen berust bij het R.K.D., het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis in Den Haag.

Fentener van Vlissingen overleed in 1962 in Vught en uiteindelijk werd het schilderij (foto 5) door zijn erfgenamen in 2008 bij Sotheby’s in Amsterdam geveild. In de catalogus staat dat het naar schatting 6000 - 8000 Euro zou gaan opbrengen. Voor welke prijs het uiteindelijk werd afgeslagen is onbekend en ook door wie het werd aangekocht. 

Sotheby’s kan en wil daar (om privacy redenen) geen informatie over verstrekken. Ook de familie Fentener van Vlissingen (benaderd via de PR afdeling van de SHV) kan of wil geen verdere informatie verstrekken. Mevr. Dr. Liesbeth Helmus, Senior Conservator Oude Kunst van het Centraal Museum kon me ook niet verder helpen, dus ik kan alleen nog een beroep doen op de bezoekers van de website van Oud-Utrecht. 

Mocht u informatie hebben over waar het schilderij zich heden ten dage bevindt dan willen wij dat ook graag weten. Ik ben inmiddels zo verliefd geworden op het schilderij dat mocht het beschikbaar komen voor een prijs die niet het tienvoudige of meer is van de geschatte waarde in 2008 (toen 6 – 8.000 Euro), ik een fondsenwervingsactie zou willen starten om het schilderij te acquireren voor het Centraal Museum. 

Referenties:

1. Sotheby’s catalogus 2008 ‘oude meesters’.  
2. Frits Fentener van Vlissingen (Wikipedia) 
3. Catalogus Kunsthuis Wilhelm Ettle 
4. Max Jacob Friedländer (Wikipedia)

Reacties op dit bericht kunnen naar het e-mailadres madonna@oud-utrecht.nl 

Bijlage(n)
Jan van Scorel en de Utrechtsche kunst.pdf