Lantaarnconsoles langs de Utrechtse grachten
Op 2 december 2023 wordt een lantaarnconsole onthuld over Anna Maria van Schurman, gemaakt door beeldhouwer Laura Kok. Een idee van de 100-jarige Historische Vereniging Oud-Utrecht om het eeuwfeest te vieren, aangeboden door de werkgroep directe voorzieningen van gemeente Utrecht. Tijd voor een achtergrond bij de meer dan 330 lantaarnconsoles.
Beeldhouwer Laura Kok aan het werk met de lantaarnconsole voor Anna Maria van Schurman 17 november 2023
Restauratie van de werven
Een van de dingen waar de net opgerichte vereniging Oud-Utrecht zich in 1923 al zorgen over maakte was de ernstig verwaarloosde toestand van de werven, vooral die langs het centrale deel van de Oudegracht. Een van de eerste daden was een verzoek aan de gemeente om een monumentenverordening op te stellen. Toen deze er was, in 1928, attendeerde Oud-Utrecht de gemeente op de slechte staat van werven en werfmuren en vroeg om deze op de monumentenlijst te plaatsen. Er verscheen in 1928 ook een fotoboekje van Oud-Utrecht met tekst van burgemeester Fockema Andreae over het grachtbeeld, voorheen en thans. Edelsmid en bestuurslid Jan Eloy Brom startte in 1929 met bijeenkomsten om de eigenaren tot samenwerking te bewegen, ter verbetering van werven en werfmuren. Dit kwam niet goed van de grond waarop de vereniging met het idee van een Utrecht Monumentenfonds kwam om eigenaren te steunen bij het restaureren, dit fonds kwam in 1943 tot stand. Vanaf 1949 startte de gemeente Utrecht op aandringen van Oud-Utrecht met de onteigening en vervolgens restauratie van de Utrechtse werven, kademuren en werfmuren.
Oudegracht lantaarnpaal met console voor St. Eloy
Nieuwegracht lantaarnpaal met console bij de Hofpoort
Lantaarnconsoles
Hoofd Monumenten Willem Stooker kreeg de leiding over de restauratie. Als onderdeel van het restauratieproject kreeg de Utrechtse kunstenaar Pyke Koch de opdracht om een lantaarn te ontwerpen voor de gietijzeren palen van oude gaslantaarns. In 1953 werd de eerste lantaarn volgens zijn ontwerp geplaatst. Een bijzonder creatief idee van Willem Stooker maakte dat de lantaarnpalen kwamen te staan op gebeeldhouwde kraagstenen, consoles genaamd. Hierdoor was er lantaarnlicht op zowel straat als werf, én stadsversiering met gebeeldhouwde Utrechtse verhalen, sagen en legenden.
Lantaarnconsole Het ros Beyaerd
Lantaarnconsole De Engelenzang Nieuwegracht
Lantaarnconsole Olivier van Noort ter gelegenheid van 75 jaar Oud-Utrecht
Beeldhouwwerk
Een van Stookers medewerkers was Cornelis Groeneveld, een voormalig broeder-missionaris die werk had gevonden bij gemeente Utrecht als steenhouwer. Hij werkte onder andere aan de Domkerk en de Nicolaïkerk. Stooker ontdekte zo zijn talent als beeldhouwer en kwam op het idee om de kraagsteen onder nieuwe lantaarns te verfraaien met beeldhouwwerk. De eerste lantaarnconsole was er een met het wapen van Utrecht bij Oudegracht 165.
Toen Willem Stooker in 1957 met pensioen ging zette zijn opvolger Temminck Groll het beleid voort. Ook andere beeldhouwers kregen opdrachten. De Zwitser Jeannot Bürgi die min of meer toevallig in Utrecht belandde, was uiteindelijk verantwoordelijk voor het grootste aantal consoles: 192. Vele kunstenaars volgden. Elke kunstenaar werkte in zijn of haar eigen stijl. De consoles geven zo een mooie selectie van het werk van Utrechtse beeldhouwers.
De lantaarn spreekt
Al snel na het plaatsen van de eerste lantaarnconsoles publiceerde Temminck Groll een aantal artikelen in De Timmerwerf en in Maandblad Oud-Utrecht. In 1974 verscheen ‘Reliëfs in blauw’, door A. Graafhuis en C.A. Baart de la Faille, het zou een aantal keren herdrukt worden. Nettie Stoppelenburg schreef in 1997/1998 een serie artikelen in het Utrechts Nieuwsblad en daarna een gids. ‘De lantaarn spreekt’ is de naam van deze gids van Oud-Utrecht en het Utrechts Monumentenfonds met acht wandel- en vaarroutes langs de Utrechtse grachten. De gids werd uitgegeven ter gelegenheid van 90 jaar Oud-Utrecht om ertoe bij te dragen dat de belangstelling voor de consoles en hun geestelijk vader Willem Stooker blijft bestaan. Nettie Stoppelenburg is de auteur van deze in 2013 verschenen gids, de tweede druk verscheen in 2020.
De lantaarn spreekt is te koop in Utrechtse boekhandels en in de webwinkel van Oud-Utrecht. Nettie Stoppelenburg (teksten), Tolien Wilmer (redactie), initiatief en coördinatie Annemiek Roessen en Jetta Ernst
De lantaarn spreekt 2e herziene druk. Wandel- en vaarroutes langs de lantaarnconsoles aan de Utrechtse grachten. Utrecht: Vereniging Oud-Utrecht, 2020. 159 blz. talloze foto's ISBN 9789082029505.
Prijs voor leden van de Historische Vereniging Oud-Utrecht € 10,00 (1 boek per lid). Winkelprijs € 14,75.
