Water! Vriend of vijand?
In samenwerking met het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden organiseert Het Utrechts Archief een tentoonstelling over waterbeheer in Utrecht. Dit bestaat, net als de stad, 900 jaar en dat had met elkaar te maken. De tentoonstelling is te zien bij Het Utrechts Archief, locatie Hamburgerstraat 28 en duurt tot en met 11 november 2022. Hieronder volgt een bespreking.
Voorgeschiedenis
Eeuwenlang heeft Utrecht te maken gehad met wateroverlast, veroorzaakt door Lek en Nederrijn. De dijk die het Utrechtse gebied beschermt, is eeuwenoud, net als het Hoogheemraadschap. Bisschop Godebald besloot in 1122 een dam aan te leggen in de Rijn, waardoor hij de moerasgebieden tussen Wijk bij Duurstede en Utrecht kon laten ontginnen. Hij had hiervoor toestemming moeten vragen bij de keizer. De stad Utrecht kreeg een alternatieve handelsverbinding (de Vaartse Rijn) met de Hollandse IJssel en Lek.
Tijdens het overleg tussen de bisschop en de keizer kwam het tot een ruzie. Hoe het precies zit, is niet duidelijk. De Utrechters kozen de kant van de keizer, die hen beloonde met privileges, die werden vastgelegd op een oorkonde. Het document wordt beschouwd als erkenning van Utrecht als stad en is gedateerd op 2 juni 1122.
Zegel op een oorkonde met het portret van Bisschop Godebald (Het Utrechts Archief, toegang 701 inventarisnummer 39-1, catalogusnummer 339872_0003)
Water, dijk en doorbraak
Tot op de dag van vandaag is water een thema in Utrecht en dat laat de tentoonstelling duidelijk zien. Er komen veel watersnoodrampen aan bod, maar ook hoe het dijkonderhoud werd georganiseerd, wie ervoor verantwoordelijk was en dat dit niet altijd gebeurde. De presentatie gaat in op het dijkherstel na een doorbraak, hoe een sluis werd aangelegd en megalomane plannen die niet doorgingen.
Soms is de geschiedenis ineens heel actueel, zoals bij de opvang van vluchtelingen. Toen in 1855 de dijk doorbrak bij Veenendaal sloegen mensen op de vlucht naar het hoger gelegen Utrecht. Door de spoorlijn konden gedupeerden vrij gemakkelijk hun heenkomen zoeken in Utrecht, waar ze werden opgevangen in de Geertekerk. Mensen konden tegen betaling de slachtoffers bekijken. Het geld werd gebruikt voor de slachtoffers. In de kerk werd de moed erin gehouden door stichtelijke preken van de dominee.
Luchtfoto van de sluis bij Vreeswijk met links Merwedekanaal en rechts Vaartse Rijn, onderaan de Lek. Fotografie: Koninklijke Luchtmacht (1930-1935) (Het Utrechts Archief, catalogusnummer 94279)
Veelzijdig verhaal in vitrines
De stukken in de vitrines zijn interessant en prachtig. Inhoudelijk zit de tentoonstelling goed in elkaar, de informatie is duidelijk. Een goede zaak is dat er over een half jaar van objecten gewisseld wordt. Dit is niet alleen beter voor de kostbare kaarten en documenten, maar de bezoeker kan er meerdere keren naar toe. De selectie van de stukken is goed doordacht. De bezoeker krijgt hierdoor een duidelijk beeld over de geschiedenis van de Lekdijk en de gevolgen ervan voor Utrecht. Het historisch besef hoe het verleden het hier-en-nu nog sterk beïnvloedt groeit.
De vitrinekast in het midden is tevens een dwarsdoorsnede van de Lekdijk, die heel mooi is opgebouwd. In een oogopslag wordt de geografische situatie duidelijk; de dijken die steeds hoger werden, en de bodem die steeds meer inklinkt. Mooi gedaan. Een meerwaarde voor de presentatie zijn de geluidsdocumenten, die iedereen kan downloaden, maar voor meer voorpret ook vooraf zijn te beluisteren.
Afbeelding van een kaart die ook te zien is op de tentoonstelling. Overzicht van de afstanden van de verbindingen van Utrecht tot de Lek (rechts) en naar de Zuiderzee (links). Vervaardiger J. Ruysch (1641) (Het Utrechts Archief, catalogusnummer 269)
Opvallend
Opvallend is de vormgeving. Luid geklater, hardblauw en bewegend licht moeten de suggestie van water wekken. Voor sommigen is dat wellicht wat veel. Niet voor niets waarschuwt het archief bezoekers die gevoelig zijn voor fel en flikkerend licht. De vorm leidt daardoor af van de inhoud. Dat neemt niet weg dat Water! Vriend of vijand? inhoudelijk goed in elkaar zit, waarbij het verleden midden in het heden staat.
Bij de balie van het archief is het eerste nummer af te halen van het mooie tijdschrift dat Museum Dorestad uitgeeft als onderdeel van het project De Kromme Rijn Vertelt. Van de redactie kregen we toestemming om het artikel 'Een dam in de Rijn, een rel in Utrecht' van Kaj van Vliet als bijlage op te nemen. Meer informatie is te vinden op de website van het museum. Daar kunt u zich ook gratis abonneren op de drie nummers die de komende tijd nog verschijnen.
De podcasts die bij de tentoonstelling horen zijn te downloaden via de website van Het Utrechts Archief onder de tentoonstellingsknop of direct via izi.travel.
Bijlage(n)
Een dam in de Rijn, een rel in Utrecht