Nieuws

Nicolaas werd 27 januari 1799 in Utrecht geboren als zoon van Jacob van der Monde, deurwaarder, en de uit Deventer afkomstige Anna Swanida Vos. Op 5 juli 1822 trouwt hij in Utrecht met Wilhelmina Christina de Raadt. Uit dit huwelijk werden twee dochters geboren.

In de jaren 1844-1846 publiceerde Nicolaas van der Monde (1799- 1849) zijn driedelige Geschied- en oudheidkundige beschrijving van de pleinen, straten, stegen, waterleidingen, wedden, putten en pompen der Stad Utrecht. Daarmee was hij de eerste in Nederland die een boek publiceerde met de verklaring van oude straatnamen. ‘Geene beschrijvingen van dien aard over onze Oud-Nederlandsche steden bestaan; geene konden in dezen ons voorlichten’, schreef hij en legde uit dat hij de opzet van het boek zelf had moeten uitvinden. De belangstelling was groot. Er werd op de publicatie ingetekend door zo’n tweehonderd mensen, waaronder veel vooraanstaande Utrechters, maar er waren ook belangstellenden uit andere Nederlandse steden en zelfs Paramaribo. In de decennia daarop zouden in Amsterdam en Rotterdam ook pogingen ondernomen worden om tot publicatie van een straatnamenboek te komen. Zo behandelde het boek ‘Amstelodamiana’ van J. ter Gouw (eerste druk 1859) aan de hand van thema’s de straatnamen van Amsterdam samen met historische en literaire verhalen over de stad. Alle volgende straatnamenboeken verschenen pas in de twintigste eeuw.

Tijdschrift Nicolaas van der Monde, foto Haffmans antiek

Boekhandelaar (en boekdrukker) Van der Monde was zijn tijd dus ver vooruit. Hij had altijd al veel belangstelling voor de geschiedenis van de stad getoond en tussen 1835 en 1843 het Tijdschrift voor geschiedenis, oudheden (merkwaardige bijzonderheden) en statistiek van de provincie en stad Utrecht uitgegeven en daarna de opvolger Utrecht voorheen en thans. In zijn straatnamenboek – ‘merendeels uit oorspronkelijke stukken samengesteld’– behandelde hij de herkomst van de namen van straten, stegen en pleinen, maar hij schroomde ook niet om allerlei andere wetenswaardigheden toe te voegen die hij in de archieven was tegen gekomen. Zo liep hij bij de Drift ook alle buitenlandse gezanten langs die in 1712-13 aanwezig waren bij de onderhandelingen voor de Vrede van Utrecht, ook als zij niet aan de Drift logeerden. Bij de Wittevrouwenstraat stond hij uitgebreid stil bij ‘schuddekorfs-dag’, het feest van Sint Maarten. Het boek van Van der Monde mag als een uniek standaardwerk beschouwd worden en zijn kennis van archieven en andere bronnen was indrukwekkend, desalniettemin had hij het met zijn verklaringen niet altijd bij het juiste eind. Bovendien had hij zich beperkt tot het gebied binnen de singels. Het wachten was dan ook op een nieuwe versie van het straatnamenboek in de twintigste eeuw. Het was archivaris A. Graafhuis die in 1970 in de Commissie Straatnaamgeving het voornemen aankondigde om een stratengids te maken met een korte verklaring van elke straatnaam. Uiteindelijk was het echter pas eind jaren negentig dat archivaris Erik Tigelaar, lid van de Commissie Straatnaamgeving 1997-2016, de taak op zich nam om daadwerkelijk een historisch straatnamenboek samen te stellen, gebaseerd op nieuw archiefonderzoek. Dit enorme werk vroeg echter een lange adem. De middeleeuwse stad Utrecht is van een dergelijke grote omvang dat het zorgvuldig uitzoeken van de betekenis van alle oude straatnamen veel tijd vraagt.

Presentatie straatnamenboek
Erik Tigelaar presenteert Het Utrechts straatnamenboek op 14 april 2023 bij het Historisch Café in de theaterzaal van Bibliotheek Neude. Het verschijnt ter gelegenheid van 100 jaar Oud-Utrecht, als samenwerking van Erik Tigelaar, Oud-Utrecht en uitgeverij WBooks. Lees meer in onze agenda.

Plattegrond stad Utrecht door Van der Monde in 1838

Meer over Nicolaas van der Monde: tijdschrift, stadsplattegrond, stadsgids en lezing
Van der Monde werkte als leesbibliotheekhouder, uitgever, boekdrukker en boekhandelaar in de stad Utrecht vanuit zijn huis tussen Keistraat en Achter Sint Pieter. Hij deed veel onderzoek naar onderwerpen met betrekking tot de geschiedenis van de stad Utrecht en omstreken. Van 1835 tot 1846 gaf hij het ‘Tijdschrift voor geschiedenis, oudheden en statistiek van de provincie en stad Utrecht’ uit. Naar tal van onderwerpen deed hij onderzoek in de Utrechtse stedelijke archieven en daarover publiceerde hij. Hij had een respectabele kennis van de Utrechtse topografie. In 1835 begon hij met de uitgave van het Tijdschrift voor geschiedenis, oudheden en statistiek van de provincie en stad Utrecht. Hij maakte ook tekeningen van zegels, geveltekens en monumenten in de stad. Zijn Tijdschrift heeft de belangstelling voor het Utrechts verleden gestimuleerd en mede de basis gelegd voor het werk van een volgende generatie onderzoekers.

In 1839 kwam Van der Monde met een stadsplattegrond op basis van nieuwe kadastrale opmetingen in 1821 en 1822. Daarmee is dit een zeer nauwkeurige kaart van Utrecht in de 19^e eeuw. In 1983 verscheen bij het 60-jarig bestaan van Oud-Utrecht een toelichting in boekvorm door historisch cartograaf Marijke Donkersloot-De Vrij: ‘De plattegrond van Utrecht verschenen bij N. van der Monde in 1839’.

In 1841 publiceerde Van der Monde een stadsgids: ‘Utrecht en derzelver fraaije omstreken; beknopt overzigt dier stad en provincie’. Deze gids verscheen ook in het Frans, in 1842.

Een eerste Nicolaas van der Monde-lezing werd op initiatief van de door Oud-Utrecht opgerichte STichting voor Archeologie en Bouwhistorie Utrecht, de STABU, in 1986 in de senaatszaal van het Academiegebouw gehouden. Een volgende lezing over romaanse kerken in Utrecht vond vanwege het onderwerp in de Pieterskerk plaats, die sindsdien de vaste locatie voor de lezing over geschiedenis, bouwhistorie en archeologie is gebleven. In 2000 is de organisatie van de Nicolaas van der Monde-lezingen overgedragen aan de Vereniging Oud-Utrecht. Deze lezing valt in de smaak, en is de laatste jaren tot de laatste stoel bezet. Lees meer over deze lezingen.

Bronnen:
Bettina van Santen, Altijd zoekend naar de juiste naam, 50 jaar commissie straatnaamgeving
Casper Staal, De plattegrond van N. van der Monde, Maandblad Oud-Utrecht 1983

Plattegrond van de burcht Trecht Een door Nicolaas van der Monde in 1835 gemaakte fantasievoorstelling van de situatie in 690

Plattegrond van de Bemuurde Weerd te Utrecht met gestyleerde weergave van het stratenplan met bebouwing in opstand wegen en watergangen Van der Monde 1837

Tekening in een verzameling van gevelstenen en andere geveldetails aanwezig in Utrechtse huizen getekend door N van der Monde circa 1840

Voorgevel van het huis Keistraat 4, 1840. Van der Monde had in de eerste helft van de 19e eeuw een boekdrukkerij in het pand Achter St. Pieter 6. Dit pand was aan de achterzijde geschakeld met het pand Keistraat 4.

Bijlage(n)
Casper Staal over de plattegrond van Nicolaas van der Monde