Nieuws

Sociëteit de Vereeniging 

Sociëteit de Vereeniging kocht in 1872 het pand Mariaplaats 14, een eeuwenoud kanunnikenhuis dat bij de immuniteit van Sint Marie hoorde. De Utrechtse schilder Jan van Scorel had er omstreeks 1530 gewoond. Hoe de tuin er toen uitzag – het ging om een diepe voortuin én een diepe achtertuin – is niet bekend. Vermoedelijk was het een gesloten geheel, dat was het in ieder geval een eeuw later zoals blijkt uit Pieter Saenredams aquarel van de Mariaplaats van 1636. Hierop zijn links de hoge muren te zien van de voortuinen van de kanunnikenhuizen. Een klein erkertje biedt zicht op het plein, maar of dat bij Mariaplaats 14 hoorde is onduidelijk. In de 18de eeuw had nummer 14 in ieder geval ‘een theecoupel met behangsels en schilderijen op de schoorsteen’ met uitzicht op de Mariaplaats. 

Pieter Saenredam, De Mariaplaats met rechts de Mariakerk, 1636, aquarel, Teylers Museum, Haarlem. Links zijn de hoge tuinmuren te zien van kanunnikenhuizen behorend bij de immuniteit van Sint Marie. Hieronder bevindt zich het pand, Mariaplaats 14, de locatie van Sociëteit De Vereeniging.

Op de plek van die ‘theecoupel’ bouwde de Sociëteit in 1880 haar ‘Grote Zaal’, nu bekend onder de naam ‘Brasserie Mari’. Een foto van ca. 1920 laat een grote, begroeide veranda zien met daarvoor struiken en kuipplanten en bovendien een elegant smeedijzeren hek met lantaarns. Die veranda is in de jaren 30 of 40 van de vorige eeuw vervallen geraakt en afgebroken. Lang oogde de plek daarom nogal desolaat, maar gelukkig is met hulp van rijkssubsidie er in de jaren 90 weer een nieuwe veranda gekomen. Het huidige hek met zijn wat al te robuuste betonnen palen dateert vermoedelijk van omstreeks 1950.

Onbekende fotograaf, Gezicht op de voorgevel van de Grote Zaal van Sociëteit De Vereeniging aan de Mariaplaats, ca. 1920, Gemeentearchief, Utrecht (127303). Volgens deze ansichtkaart droeg de horecagelegenheid ten tijde van de Eerste Wereldoorlog de naam ‘Restaurant Neutraal’.

In de achtertuin legde men een kegelbaan aan, waar al in 1888 een nationale kegelwedstrijd plaatsvond. Een foto uit ca. 1910 laat de achtertuin zien met rechts de buitenkant van de kegelbaan. Vermoedelijk konden de diverse deuren bij mooi weer open en konden de buitenzitters op een afstand meegenieten van de spanning binnen. Het woord ‘tuin’ is eigenlijk niet op zijn plaats. Het kale terrein zal vooral als terras dienst hebben gedaan; het wekt een beetje de indruk van een Duitse Biergarten. 

Gerardus Christiaan Smeekes, Interieur van de kegelbaan van de Sociëteit De Vereeniging, ca. 1910, Gemeentearchief, Utrecht (63650). 

Gerardus Christiaan Smeekes, Gezicht in de achtertuin van de Societeit De Vereeniging aan de Mariaplaats, met rechts de kegelbaan, ca. 1910, Gemeentearchief, Utrecht (63649).

In het midden staan en zitten drie mannen. Als je goed kijkt blijkt dat ze alle drie een hond bij zich hebben; de man in het midden vermoedelijk zelfs twee. Het is niet duidelijk waarom deze hondenbezitters op de foto figureren. Zijn het leden die gezamenlijk hun honden gaan uitlaten? Of zijn ze soms op weg naar een van de hondententoonstellingen, die destijds regelmatig georganiseerd werden in Utrecht, zoals bij de collega-instelling Sociëteit ‘Buitenlust’ aan de Maliebaan? Van een hondententoonstelling bij de Vereeniging heb ik niets kunnen vinden. 

Affiche van de, door de Kynologenclub Utrecht georganiseerde, ééndaagse internationale hondententoonstelling in de Sociëteit Buitenlust aan de Maliebaan te Utrecht, 1910, Gemeentearchief, Utrecht (700024).

In 1901 werd een tweede kegelbaan aangelegd en zoetjesaan volgden er meer totdat er in 1934 zeven lagen en de hele achtertuin was volgebouwd. De kegelbanen – met bijbehorende bar – bleven tot 2004 in gebruik. In 2015 zijn al deze bouwvallig geworden toevoegsels gesloopt en is er een moderne zaal met een groen dak voor in de plaats gekomen. Terwijl de kegelbanen het met bovenlichten of met kunstlicht moesten doen, heeft deze nieuwe zaal een grote pui met ruim inkomend daglicht, want de oorspronkelijke situatie van een open terrein achter het kanunnikenhuis is weer hersteld. 

En nog beter: in 2019 is op een deel van het vrijgekomen terrein een tuin aangelegd, waarvoor men de hulp inriep van tuinarchitecte Hanneke Lewin van Vuure. Zij koos voor heesters en vaste planten die bekend zijn uit vroegere kloostertuinen. Verder zijn over de tuin verspreid bomen geplant die al in de middeleeuwen bekend waren, zoals moerbei-, kweeperen-, mispel- en vijgenbomen. Gelukkig liet Lewin van Vuure zich niet inspireren door de kale ‘Biergarten’ van voorheen. 

Arjan den Boer, Gezicht in de tuin van de Societeit De Vereeniging aan de Mariaplaats, ca. 2021. In het midden de groengrijze deur naar Achter Clarenburg.

En wat misschien nog wel het aardigst is: de tuin is weer in gebruik bij de leden – na 150 jaar zijn dat nog steeds uitsluitend mannen – in die zin dat ze er jeu de boules spelen, de moderne variant van het kegelspel. Een deel van de tuin is belegd met een speciaal soort grind: ‘gravier d’or split’. De balletjes rollen er soepel.  

Hotel des Pays Bas

De tuin van het voormalige Hotel des Pays Bas aan het Janskerkhof was eveneens oorspronkelijk de tuin van een kanunnikenhuis, in dit geval behorend bij de immuniteit van Sint Jan. Zowel de tuin als het middeleeuwse huis werden in de loop der tijd opgeslokt door latere toevoegingen. 

Fotodienst GAU, Hotel des Pays-Bas aan het Janskerkhof, 1989, Gemeentearchief, Utrecht (59279).

Hotel des Pays Bas, tot ver in de 20ste eeuw het meest prestigieuze hotel van de stad, begon zijn geschiedenis in 1828. Toen startte Hendrik Croes het logement ‘De Nederlanden’ (al snel omgedoopt tot het sjiekere ‘Grand Hotel des Pays Bas), in het kanunnikenhuis, dat inmiddels het ‘achterhuis’ was geworden van een 18^de-eeuws voorhuis. De tuin lag in de u-vorm van beide huizen. Uit de kadastrale kaart van 1832 blijkt dat er in de hoek grenzend aan de Korte Jansstraat een tuinhuis stond. Vermoedelijk kon je van daaruit over het Janskerkhof kijken. 

Op een prent van zo’n dertig jaar later – het hotel is dan eigendom van Josephus G. Schrederhof – is de tuin door het hekwerk gedeeltelijk te zien. Het tuinhuis is verdwenen, op die plek is het achterhuis doorgetrokken tot aan de Korte Jansstraat. Het tuinhek staat er wijd open, kennelijk kon je de tuin vanaf de straat betreden. Een fraai omlijste deur biedt toegang tot het nieuwe gedeelte van het hotel. Langs de muur groeien klimplanten. 

J. Bosch, Gezicht op de twee vleugels van Hotel-restaurant des Pays-Bas met de tussengelegen binnentuin, ca. 1860, Gemeentearchief, Utrecht (35418).

Op de eerst bekende foto van Hotel des Pays Bas is goed het verschil tussen het oude en nieuwe deel van het achterhuis te zien. In het oude deel, diep achter in de tuin, hebben de ontlastingsbogen boven de ramen witte sluit- en aanzetstenen; het aangebouwde stuk ontbeert die. In de deuropening staat een man stil te wachten tot de fotograaf klaar is.

Onbekende fotograaf, Gezicht op de twee vleugels van Hotel-restaurant des Pays-Bas met de tussengelegen binnentuin, 1870-1877, Gemeentearchief, Utrecht (59282). Deze foto – geplakt op een menu uit 1877 – is de eerst bekende foto van Hotel des Pays-Bas.

De foto laat ook fraai de oude voorgevel van het hotel zien. Die sloot met twee verdiepingen geheel aan bij de overige bebouwing van het Janskerkhof. Dit beeld zou geheel wijzigen door verbouwingen in 1901 en 1907. Die van 1901 maakte een eind aan de karakteristieke U-vorm van het hotel: op de plek van het hek en het eerste stuk van de tuin werd een verbindingsstuk tussen de twee vleugels aangebracht, waardoor een carré ontstond; het aardige inkijkje in de tuin werd daarmee voorgoed verleden tijd. 

Bij de verbouwing van 1907 werd het pand met een verdieping verhoogd. De architect van deze verbouwing, Marinus E. Kuiler (1859-1937), verhuisde daarbij allerlei details van de eerste verdieping, zoals de ornamenten rond het raam boven de hoofdingang en de daklijst met de consoles mee naar boven. Boven de ingang creëerde hij een erker. De smalle gevel aan de Korte Jansstraat werd op identieke wijze met een verdieping verhoogd en ook het ‘verbindingsstuk’ kreeg drie verdiepingen, wederom in stijl aansluitend bij het hoofdgebouw. De toenmalige hoteldirectie zal erop gestaan hebben dat het ‘gezicht’ van het hotel zo min mogelijk wijzigde, en met succes want veel Utrechters denken dat het hotel ooit in een keer zo is opgetrokken.

Fotodienst GAU, Gezicht op de zijgevel van het Hotel-restaurant des Pays-Bas, 1978, Gemeentearchief, Utrecht (59234). Op de foto is goed de semi-18de-eeuwse aanbouw uit 1907 te zien van de hand van architect Marinus E. Kuiler op de plek waar eens de hoteltuin lag. Drie jaar eerder ontwierp diezelfde architect de art-decogevel van Korte Jansstraat 23, direct naast het hotel.

Het resterende stuk van de tuin bleef nog zo’n achttien jaar als binnentuin gehandhaafd, maar halverwege de jaren twintig werd er een glazen dak overheen geplaatst. Volgens het tijdschrift Utrecht in woord en beeld van 11 december 1925 was ‘Hôtel des Pays Bas, Utrechts deftigste hôtel’ er aldus in geslaagd ‘een fraaie moderne hall’ te bouwen, ‘waarvan de wanden en zuilen geheel zijn bedekt met kostelijk marmer: voor de gasten een rustig zitje, en toch niet van alle leven geïsoleerd’.  

Onbekende fotograaf, Interieur van het Hotel des Pays-Bas: de tot hal verbouwde binnentuin, 1925, Gemeentearchief, Utrecht (59226). 

Hotel des Pays Bas is tegenwoordig het NH Centre Utrecht Hotel maar de ‘fraaie moderne hall’ is in de afgelopen honderd jaar amper veranderd. Er staat weliswaar ander meubilair en er ligt een andere vloer, maar het deels verlaagde plafond, het art deco glazen dak en de fraaie marmeren dekplaten langs de wanden zijn intact gebleven. Ook staan er nog steeds veel planten, waaronder palmen en bananenbomen. Ze houden de herinnering levend aan de charmante tuin die hier ooit direct aan het Janskerkhof lag. 

Café-restaurant Witjens

Café-restaurant Witjens, Vredenburg 4, was in de 20ste eeuw een begrip in Utrecht. Dat kwam door de strakke art-decovoorgevel van de hand van de Utrechtse architect Martin Rietbergen én door de voorbeeldig ingerichte, sprookjesachtige wintertuin. Wintertuinen waren rond 1900 in Europa zeer en vogue. Nederland heeft daar zeker aan meegedaan; een fraai voorbeeld is de nog bestaande wintertuin in Hotel Krasnapolsky in Amsterdam van ca. 1880.  

E.A. van Blitz en Zn, Gezicht op de voorgevel van Café Witjens, Vredenburg 4, 1924, Gemeentearchief, Utrecht (76890).

Onbekende fotograaf, Gezicht in de wintertuin van café-restaurant Witjens (Vredenburg 4), ca. 1935, Gemeentearchief, Utrecht (604463).

Wellicht was Johannes Witjens door de wintertuin van Krasnapolsky geïnspireerd toen hij in 1904 de zijne liet aanleggen, maar zeker is dat niet. Zijn tuin was veel kleiner en had een exotischer en romantischer uitstraling dan die in Amsterdam. Specialisten wijzen op mogelijke voorbeelden in Frankrijk en in Duitsland. Hoe dan ook was de wintertuin op het Vredenburg een fraai staaltje van ‘cementrustiek’: (geheel of gedeeltelijk) van cement gemaakte bouwsels en voorwerpen die op kunstmatige wijze de natuur nabootsen. De Utrechtse firma F.J. Moerkoert stond bekend om hun ‘aanleg van Grot- en Waterwerk, wintertuinen, waranda’s, achtergronden, kunstmatige stroomen – ruines, tunnels en bruggen’ in cementrustiek en het kan dan ook haast niet anders – ook al ontbreekt daarvoor duidelijk bewijs – dat dit bedrijf de tuin aan het Vredenburg heeft aangelegd. In het Wilhelminapark zijn hier en daar nog (resten van) cementen bruggetjes, nep-keien en rotsen van de firma Moerkoert te vinden. 

De wintertuin van Witjens bevond zich achter in het etablissement. Hij had er zijn binnenplaats voor laten overkappen met gietijzer en glas. Het had daarmee iets van een plantenkas. De wanden werden aangekleed met een imitatie-rotswand van cement. Complete boomstammen – uiteraard ook van cement – tussen de tafels en de stoelen bevestigden het idee dat men zich in een kas dan wel tuin bevond. Op een foto uit die tijd is te zien hoe een van de wanden verdeeld was in drie compartimenten. In het middelste gedeelte zat wellicht een aquarium of waterbekken; samen met een kleine waterval kwam dat bij (buitenlandse) wintertuinen met rotswerk wel vaker voor. Overal groeiden palmplanten uit spleten en kleine uithollingen. Samen met de aan het plafond hangende plantenbakken werd een fraaie exotische indruk gecreëerd.

Toen Alexander Fagel, lid van de bekende horecafamilie, in 1946 het café-restaurant overnam, werd het interieur grondig verbouwd en kwam er een einde aan de fameuze wintertuin. Het fenomeen ‘wintertuin’ was inmiddels uit de tijd geraakt en de cementrustiek werd geassocieerd met kitsch. Ondertussen is sprake van een inzettende rehabilitatie. Zo heeft de Donderberg-groep publicaties aan cementrustiek gewijd en was er een jaar geleden een webinar over georganiseerd door de stichting ERM.   

Literatuur 
A.F.E. Kipp, ‘Janskerkhof 10’, in: Archeologische en Bouwhistorische Kroniek Gemeente Utrecht, 1981, blz. 45-46.
J. Krijnen-Van der Sterre en P. Krijnen, Uit de atlas van Anthony E. Grolman, Utrecht 2009
De Vereeniging: herensociëteit doet de deuren open 
Verdwenen horeca: Café-restaurant Witjens aan het Vredenburg 
Een Utrechts café-restaurant met wintertuin en cementrustiek 
Cementrustiek, een internationaal verschijnsel
Webinar Cementrustiek