Nieuws

Herdenking 1939
Op 15 juni 1939 was er een plechtige nationale herdenking in de Domkerk van de 1200^e sterfdag van Willibrord. Er was een orgelconcert in bes van Händel, gevolgd door een opening van burgemeester ter Pelkwijk als voorzitter van het Nationaal Comité. Ter Pelkwijk benadrukte de religieuze en historische betekenis van Willibrord als verbinding naar alle gezindten en gewesten. 

15 juni 1939 links vooraan minister-president Colijn en burgemeester ter Pelkwijk

Aanwezigen in de Domkerk te Utrecht tijdens de plechtige bijeenkomst ter gelegenheid van de Willibrord herdenking

Nationale herdenking van de 1200e sterfdag van Willibrord 1939

Professor Willibrord Lampen uit Nijmegen wees op de betekenis van Willibrord als apostel. Hij bracht het evangelie naar de Lage Landen, maar ook de christelijke jaartelling, de zondagsheiliging en de christelijk groepstaal. Hij bracht beschaving, met de kennis van Latijn en Grieks en de eerste boekerij in het noorden van Europa. In vele schilderijen en beelden leeft hij voort. De attributen waarmee Willibrord wordt afgebeeld zijn De Dom van Utrecht, een kruik, een wijnvat en een ontspringende bron. Zij spreken van zijn werken en weldaden.

Dr. W.C. Schuylenburg, de directeur van het Centraal Museum lichtte toe wat er op de tentoonstelling aan vroegmiddeleeuwse wereldlijke en kerkelijke kunst te zien zou zijn. Van een groep Willibrordiana tot voorbeelden van de invloed van de kunst van Ierland, het land waar Willibrord vandaan kwam. En ook vondsten van opgravingen van het Domplein uit de tijd van Willibrord.

In de kruisgang van de Domkerk te Utrecht bij een vitrine op de tentoonstelling van Vroegmiddeleeuwse Kunst onderdeel van de Willibrord herdenking

Minister-president Dr. H. Colijn opende daarna de Willibrord tentoonstelling die voor deze gelegenheid was opgesteld in de kloostergang van de Domkerk en in de Aula van Universiteit Utrecht. Jan Eloy Brom, conservator van het Aartsbisschoppelijk Museum was met dr. Schuylenburg de samensteller van deze tentoonstelling. Ook was er in de Universiteitsbibliotheek ter herdenking van Willibrord van 15 juni tot 15 september een tentoonstelling te zien van Utrechtse miniaturen. 

Er was in 1939 nog steeds verzuiling. In de aanloop naar de herdenking weigerde Wilhelmina om beschermvrouwe te worden, ze vond het allemaal veel te katholiek. De religieuze herdenking was ‘s morgens geschied met een Pontificale hoogmis in de Biltstraatkerk, ‘s middags was er een katholiekendag in Tivoli. In de nationale herdenking werd de nadruk gelegd op Willibrord als apostel, niet als bisschop, en zeker niet als heilige. De tentoonstelling was gericht op de vroegmiddeleeuwse kunst.

Tegen het eind van augustus was in verband met de internationale situatie het opruimen van de tentoonstelling in beraad. Toen de broeiende oorlogsdreiging zich op 1 september ontlaadde in de grimmigheid van de daadwerkelijke geweldpleging, de invasie van Polen door nazi-Duitsland, werd de zorg voor de vele kostbaarheden tot een angst en beven. Burgemeester ter Pelkwijk lag op dat ogenblik ziek te bed, maar reeds op 2 september kwamen de verantwoordelijken voor de expositie onder voorzitterschap van pastoor Lagerwey bijeen om zich op de situatie te beraden. Men besloot unaniem de tentoonstelling, die volgens plan tot 15 september had moeten duren, met onmiddellijke ingang te sluiten. De buitenlandse inzendingen werden in kelders onder de Domtoren opgeslagen.

Het nationaal comité slaagde erin om Willibrord opnieuw betekenis te geven, de herdenking en de tentoonstellingen waren inhoudelijk een succes. Het bezoek bleef op 18.000 bezoekers steken door de eerdere sluiting. 

Plaquette Willibrord 1939 in Pandhof

Op 7 november 1939 was er nog een herdenkingsplechtigheid. Na afloop van de herdenking in de Domkerk werd door Commissaris van de Koningin Bosch van Rosenthal een door Leo Brom gemaakte plaquette voor de Willibrord herdenking onthuld in de Pandhof. In de Sint-Willibrorduskerk werd een Willibrord kapel geopend met een Willibrord altaar.

Herdenkingspenning 1200e sterfdag Willibrord 739-1939 J van Goor Haffmans Antiek

Utrecht in Woord en Beeld 1939 Willibrord tentoonstelling vroeg middeleeuwse kunst

Willibrord
Willibrord was de eerste geloofsverkondiger in het gebied dat we nu Nederland noemen. Na terugkeer uit Rome als aartsbisschop van de Friezen werd het Willibrords taak een eerder kerkje van Dagobert I uit 630 in het fort op het huidige Domplein te herbouwen. Dit kerkje werd gewijd aan Martinus van Tours, Sint Maarten dus. Willibrord bouwde een tweede kerk, de Sint-Salvatorkerk (in 1587 gesloopt). Hij liet ook een klooster bouwen met een school. Hij overleed in 739. 

Schoolplaat Willibrord

Willibrord volgens Abraham Bloemaert, met attributen

Een standbeeld voor Willibrord
Al in 1936 stapte pastoor Lagerwey van de oud-katholieke Gertrudisparochie naar burgemeester ter Pelkwijk met zijn idee voor een herdenking van het twaalfde eeuwfeest van Willibrords overlijden. Als blijvende herinnering zou worden getracht een ‘statue’ van Willibrord te plaatsen in één van de nissen in de doorgang van de Domtoren. Vanwege de symmetrie zou ook de andere nis gevuld moeten worden. Te denken viel volgens Lagerwey aan de bouwer van de Dom, bisschop Adelbold.

De R.K. Kunstenaarsvereniging schreef in 1939 op verzoek van de Nederlandsche Katholiekendag een prijsvraag uit voor een monument ter herdenking van Willibrord, de eerste bisschop van Utrecht. In oktober dat jaar werden in het Museum voor Religieuze Kunst een dertiental inzendingen tentoongesteld. Twee van deze inzendingen waren afkomstig van Termote, zijn inzending waarop Willibrord te paard met een Fries kerkje in zijn rechterhand werd uiteindelijk tot winnaar verkozen.

Het katholieke aanbod om een standbeeld voor Willibrord te plaatsen was al aangenomen door het stadsbestuur toen de discussie losbarstte over een geschikte plaats. De katholieken zagen het Domplein als ideaal. Het probleem was natuurlijk dat er al een monument stond, van de calvinist Jan van Nassau. Dat ook andere dan esthetische overwegingen een rol speelden, bewijst de ferme uitlating die van een vooraanstaand lid van de Utrechtse Schoonheidscommissie werd vernomen: ‘Geen rooms beeld op het Domplein’. Het stadsbestuur wees toen de Mariaplaats aan. Jan Eloy Brom, edelsmid en conservator van het Aartsbisschoppelijk Museum ging hiertegen tekeer. Hij beschreef de Mariaplaats als ‘dit karakterlooze tweederangs pleintje, omringd door uiterst leelijke 19e eeuwsche gebouwen van K en W en ziekenhuis en voorts door allerlei kleine rommelige huisjes.. de plaats waar vroeger de kippenmarkt werd gehouden…’. Veel krantenstukken volgden. De gemeenteraad hakte de knoop door, in 1940 werd het Janskerkhof aangewezen voor het beeld.

Onthulling en kranslegging bij het monument van Willibrord op het Janskerkhof te Utrecht 07-11-1947

Kranslegging vlak na onthulling monument 1947

De toespraak door burgemeester mr.dr. GAW ter Pelkwijk, FF van der Werf, HUA

Willibrord 1947 na onthulling, Jaarboek Oud Utrecht

Net toen het gipsmodel op ware grootte gereed was brak de Tweede Wereldoorlog uit. In november 1940 werd besloten het gipsmodel in een schoolgebouw in Voorburg te verbergen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het drie-en-een-halve meter hoge model in brons gegoten. Het voetstuk werd door de architect Kees van Moorsel ontworpen. Het beeld werd onthuld op 7 november 1947 door mevr. Heerkens-Thijsen van der Kun in aanwezigheid van kardinaal H. de Jong. Burgemeester ter Pelkwijk hield een toespraak.

Het natuurstenen voetstuk is ontworpen door de architect C.M. (Kees) van Moorsel (1892-1962). Op de beide zijkanten staat de tekst: WILLIBRORD // APOSTEL DER NEDERLANDEN. Het monument is zodanig geplaatst dat Willibrord kijkt naar de plek waar zijn kerk op het Domplein stond.

Gedenking Willibrord
Op 7 november 2016, de kerkelijke gedenkdag van Willibrord, vond in de Domkerk een symposium plaats onder de titel: (Van) Wie is Willibrord? Een verslag van dit symposium schetst het volgende: ‘Als stichter van de christelijke kerk in de Lage Landen is Willibrord geschikt als verbindende figuur. In de tijd van de Reformatie pakte dat echter anders uit. De katholieken eigenden zich Willibrord toe als symbool voor hun strijd tegen protestantse onderdrukking. Protestanten hadden op hun beurt weinig met de missionaris. ‘Willibrord ging in 695 naar Rome’, zei kerkhistoricus pastoor Wietse van de Velde. ‘Onder protestanten was dat not done. En dan was hij ook nog monnik.’ Pas in de twintigste eeuw kregen oud-katholiek en rooms-katholiek weer oog voor elkaar en gingen katholieken en protestanten weer vaker gezamenlijk Willibrord eren.’

In 1939 werd Willibrord door paus Pius XII uitgeroepen tot patroon van de Nederlandse kerkprovincie. Vanaf 2002 wordt in Utrecht een Willibrordprocessie gehouden, op de tweede zondag van september.

Op 7 november 2022 is de Nacht van Willibrord: Vier theologische opleidingen (PThU, Theologische Universiteit Kampen-Utrecht, Oud-Katholiek Seminarie en Tilburg School of Catholic Theology) organiseren op 7 november aanstaande de Nacht van Willibrord. Deze nacht verkent wat Willibrord ons in de 21ste eeuw te zeggen heeft. Met een programma op verschillende locaties in de binnenstad.

Bronnen en om verder te lezen:

A.H.M. van Schaik, Waar alle richtingen samenkomen: de Willibrordherdenking van 1939, Jaarboek Oud-Utrecht 1981

J.W.C. van Campen, Willibrord en Utrecht, Jaarboek Oud-Utrecht 1939

Affiche Karel Thole

Jan Eloy Brom en bisschop de Jong

Willibrordkapel met Willibrord altaar door Jan Eloy en Leo Brom

Willibrordkapel glas-in-lood-raam