Nieuws

De Unie van Utrecht is een overeenkomst tussen zeven noordelijke gewesten en een aantal steden, die een gezamenlijke inzet vastlegden om de Spanjaarden te verdrijven. Hierin worden een aantal staatkundige zaken geregeld op het gebied van bijvoorbeeld defensie, belastingen en godsdienst. Ook wordt geregeld dat de aangesloten gebieden naar buiten toe als één gewest opereren, terwijl ze binnen hun eigen gebied hun privileges behouden. Hierdoor wordt de Unie ook wel gezien als voorloper van de Republiek der Verenigde Nederlanden en het huidige Nederland. Omdat de Unie een aanvulling vormde op de zogeheten Generale Unie van 1576 – Pacificatie van Gent – wordt ook wel gesproken van de Nadere Unie.

Kapittelzaal Domkerk

De eerste ondertekening van de Unie van Utrecht vond plaats in de kapittelzaal van de Dom van Utrecht, nu de aula van de Universiteit van Utrecht. Het uiteindelijke document was een aanpassing van het ontwerp dat was geschreven door Floris Thin, de pensionaris van de Staten van Utrecht. Jan van Nassau, de jongere broer van Willem van Oranje, was de hoofdonderhandelaar en ondertekende als eerste het verdrag. Zijn standbeeld met in zijn hand het verdrag van de Unie van Utrecht is in 1883 op het Domplein onthuld. De Unie van Utrecht is zo belangrijk omdat het min of meer de geboorte is van het Nederland van nu.

Onthulling beeld Jan van Nassau, 1883

Kranslegging Unie van Utrecht bij het standbeeld van Jan van Nassau, 1929

Geboortepapieren van Nederland

Het Plakkaat van Verlatinge en de Unie van Utrecht maken onderdeel uit van de nationale archiefcollectie bij het Nationaal Archief. Het latere Plakkaat van Verlatinge (1581) is beïnvloed door de Apologie van Willem van Oranje. In het Plakkaat zweert de Staten-Generaal de Spaanse koning af, met de gedachte dat de vorst dienstbaar moet zijn aan het volk. Het is in feite onze eigen ‘onafhankelijkheidsverklaring’ en was hét voorbeeld voor de Amerikaanse Declaration of Independence (1776) . Het Nationaal Archief heeft een nieuwe vaste opstelling over de geboortepapieren van Nederland, en in de Tweede Kamer komen replica’s met tekst en toelichting.

Tableau Unie van Utrecht in de kapittelzaal van de Domkerk door Jos Stelling en Gert Brinkers, 1979

De rol van Utrecht bij de Unie van Utrecht

Aan de vooravond van de herdenking in 1979 verscheen het Jaarboek Oud-Utrecht over stad en Unie van Utrecht. Hierin stond onder andere een leesbare vertaling van de Unie van Utrecht.  Het Jaarboek ging over Utrecht als toneel van het Unie-gebeuren, als plaats van de Uniesluiting en van latere herdenkingen. In een resolutie van de Staten van Holland van 5 december 1578 wordt Utrecht aangewezen als ‘voor desen tijt die bequaemste plaetze’ voor overleg tussen de (aanstaande) bondgenoten. Zij bestendigde een reeds bestaande situatie: reeds begin oktober van hetzelfde jaar verbleven de overlegpartners in de Domstad. Het besluit wordt niet nader gemotiveerd, maar is gezien de historische situatie te begrijpen. Vanwege de felle religieuze tegenstelling tussen de calvinisten en katholieken, die de totstandkoming van een verbond reeds had bemoeilijkt, hadden het door de calvinisten beheerste Holland en Zeeland geen geschikte plaats voor onderhandeling. Evenmin het overwegend katholieke, verdeelde Gelderland, dat haar belangen niet veilig achtte in de handen van haar fel calvinistische stadhouder, graaf Jan van Nassau.
De oude bisschopsstad was historisch bezien het middelpunt van de noordelijke Nederlanden en was geografisch centraal gelegen, dus voor alle bondgenoten snel te bereiken als er overleg gepleegd moest worden. Het Utrechtse stadsbestuur was sterk geporteerd voor de Unie - hoewel een aantal van de kapittels tegen was – en had onder andere door Floris Thin, pensionaris, dus vertrouwensman van de stad, reeds een aandeel gehad in de voorbereiding van het bondgenootschap. Deze Floris Thin leverde namelijk een ontwerp voor de tekst van het verdrag dat, hoewel op wezenlijke punten gewijzigd, in het traktaat herkenbaar is.

Lantaarnconsole Unie van Utrecht aan de Oudegracht, gemaakt door J. Bürgi, onthuld door burgemeester Vonhoff ter gelegenheid van 400 jaar Unie van Utrecht in 1979

Herdenkingsactiviteiten Unie van Utrecht 1979

De burgemeester van Utrecht Vonhoff onthulde in 1979 een door de edelsmid Jan Noyons, samen met J. Moesman en W. van Zijl vervaardigde plaquette, die is aangebracht aan het voetstuk van het standbeeld voor Jan van Nassau.

Burgemeester Vonhoff draagt tekst voor van Jan van Nassau, 1979

Onthulling plaquette door burgemeester Vonhoff, 1979

Tijdens een plechtige bijeenkomst in de Domkerk werd, in aanwezigheid van een groot deel van de Koninklijke familie, tal van diplomaten, vele leden van het Kabinet en van de beide Kamers der Staten-Generaal, alsmede een groot aantal anderen, de ondertekening op 23 januari 1579 van de Unie van Utrecht herdacht.

In drie vertrekken - waar onder de Kapittelzaal - van het Universiteitsgebouw aan het Domplein werd door middel van een dia-klankbeeld, een mobiele tentoonstelling en een fantasietableau, een beeld gegeven rond de sluiting van de Unie van Utrecht in 1579 (tot 3 februari). Duplicaten van de fototentoonstelling werden in vrijwel alle overige provincies geëxposeerd.

Andere activiteiten in Utrecht in 1979 waren:

• Prinses Beatrix opende tijdens een korte plechtigheid in de Nicolaïkerk de tentoonstelling De kogel door de kerk? die was ingericht in het Centraal Museum (tot 4
  juni).
• In het Historisch Kostuumcentrum aan de Loeff Berchmakerstraat werd de expositie Een lastig pak geopend; getoond werd kleding uit de periode 1555 tot 1625.

Tentoonstelling Een lastig pak in Historisch Kostuummuseum, 1979

• Het Utrechtsch Studenten Toneel presenteert in de Stadsschouwburg Als Oranje zwijgt, een toneelstuk, geschreven door Frank Hilwig en Toine van Benthem, rond Willem van Oranje en de Unie van Utrecht.
• In de hal van het Utrechtse stadhuis werd (tot 21 april) een expositie geopend van foto's en maquettes, die een beeld geven van Arras (Atrecht).
• In het kader van de Unieherdenking werd een tweedaags congres over het thema Demokratie '79 gehouden. Als tegenhanger werd de eerste congresdag in het gebouw Rasa de vraag behandeld of Nederland op weg was naar een totalitaire democratie.
• De burgemeester van Utrecht onthulde op 3 mei een door Jeannot Bürgi vervaardigde lantaarnconsole waarop het sluiten van de Unie van Utrecht is uitgebeeld.
• ABN schonk een plastiek over 400 jaar Unie van Utrecht aan de gemeente Utrecht. Het waren drie reliëfs, het centrale deel was gemaakt door Arie Teeuwisse en de twee zijpanelen door Pieter d’Hont. Ze zijn bevestigd aan de gevel van Neude 4. Het Utrechts Geveltekenfonds wil ze in 2020 weer zichtbaar maken.

Plastiek Unie van Utrecht door Arie Teeuwisse en Pieter d’Hont, aangeboden door ABN Bank aan gemeente Utrecht, op Neude 4, 1979

TIPS

De Utrecht Time Machine heeft een Unie van Utrecht wandeling langs 8 locaties

De Canon van de stad Utrecht heeft een pagina over de Unie van Utrecht

Bronnen:
Jaarboek Oud-Utrecht 1978, dr A. van Hulzen e.a., Vereniging Oud-Utrecht (te lezen als pdf) 
De Kogel door de Kerk?, drs. B. Groeneveld e.a., Walburg Pers, 1979

Foto’s Het Utrechts Archief