Nieuws

Een artikel door Herman de Wit uit het themanummer ‘Utrecht verbeeld’ van Tijdschrift Oud-Utrecht juni 2016. Herman de Wit studeerde theaterwetenschap in Utrecht, was werkzaam bij verschillende filminstellingen en van 1992 tot 2012 Hoofd Programma van het Nederlands Film Festival.

Met uithangborden, straatkarren en veel figuranten is op de Vismarkt de 19e eeuw teruggebracht voor de opnamen voor de film Keetje Tippel (1975) van Paul Verhoeven

Veel Nederlandse speelfilms worden in Amsterdam opgenomen en ademen daardoor niet zelden een Amsterdamse sfeer. Om daaraan te ontkomen wijken filmmakers steeds vaker uit naar steden als Haarlem of Utrecht, die de filmcrews graag zien komen. Welke films zijn er in de stad en provincie Utrecht opgenomen? En zijn er ook echt Utrechtse speelfilms? waar zijn de grote speelfilms over Utrechtse onderwerpen?

De Ridderschapstraat is zeker niet de bekendste straat in Utrecht, maar deze zijstraat van de Wittevrouwenstraat speelt een belangrijke rol in de Nederlandse speelfilm. De afgelopen jaren zijn er in de straat en de daar gevestigde monumentale UTAM-garage scènes van maar liefst drie belangrijke Nederlandse speelfilms opgenomen. In 2005 was de straat en de garage het decor van belangrijke scènes in Paul Verhoevens oorlogdrama Zwartboek en vorig jaar werden er scènes gedraaid voor de recent in de bioscoop verschenen films De Helleveeg van André van Duren en Riphagen van Pieter Kuijpers. Voor Riphagen, over de Jodenjager Dries Riphagen, werd ook gefilmd op de Plompetorengracht, de Rembrandtkade en Achter de Dom en voor De Helleveeg draaide Van Duren ook op het Wolvenplein, Achter Sint Pieter en bij het Spoorwegmuseum. Deze Utrechtse regisseur, bekend van onder meer De Bende van Oss (2011), Kees de Jongen (2003) en Mariken (2000) houdt ervan in of dichtbij zijn woonplaats te filmen. Hoewel De Helleveeg, naar de gelijknamige roman van A.F.Th. van der Heijden, zich in de geboortestad van de schrijver Eindhoven afspeelt, vond Van Duren enkele goede locaties dicht bij huis in Utrecht.

Beeld uit de filmcamera bij opnamen in de UTAM-garage in de Ridderschapstraat voor de film De Helleveeg (2016) van André van Duren

Sfeervolle locaties
Vooral voor historische films wijken filmers zeer regelmatig uit naar Utrecht voor locaties die ze in de steden waar de films heten te spelen niet kunnen vinden. Zo was de Vismarkt een locatie voor Keetje Tippel (Paul Verhoeven,1975) en Kruimeltje (Maria Peters, 1999) en het plein voor het Spoorwegmuseum voor Nynke (Pieter Verhoeff, 2001). Het Bombardement (Ate de Jong, 2012) speelde zich deels af op Pausdam en de Nieuwegracht en een winkel in De avonden (Rudolf van den Berg, 1989) stond in de Schoutenstraat. Een belangrijke confrontatie tussen de hardvochtige vader Dreverhaven en zijn getergde zoon Jacob Willem in de met een Oscar bekroonde speelfilm Karakter (Mike van Diem, 1997) vond plaats in de smalle en donkere Hamsteeg tussen de Oudegracht en de Lange Elisabethstraat. Geen van genoemde historische films spelen zich af in Utrecht, maar daar waren nog wel de sfeervolle locaties te vinden die nodig waren voor deze films. Ook voor films die in het heden spelen worden regelmatig opnames gemaakt in Utrecht. Zo herkennen oplettende kijkers Utrechtse locaties in films als Minoes (Vincent Bal, 2001), Het Schnitzelparadijs (Martin Koolhoven, 2005), Alles is Liefde (Joram Lürsen, 2007), Wolf (Jim Taihuttu, 2013) en de tv-serie Moeder, ik wil bij de revue (Rita Horst, 2013).

Minoes

Utrecht als filmpersonage
Maar zijn er ook Utrechtse films? Films die Utrechtse verhalen vertellen en die de stad niet slechts gebruiken voor enkele losse scènes, maar als decor waartegen het verhaal zich afspeelt. Films zoals Amsterdamned (Dick Maas, 1988) waarin Amsterdam een hoofdrol speelt en de kijker voortdurend het gevoel heeft dat hij in die stad vertoeft. Opmerkelijk genoeg werd de meest spectaculaire scène van Amsterdamned, waarin de stad wordt bedreigd door een geheimzinnig monster dat zich schuil houdt in de grachten, in Utrecht opgenomen. Omdat men in Amsterdam nu eenmaal geen werven langs de grachten heeft waar speedboten de terrasbezoekers de stuipen op het lijf kunnen jagen.

Amsterdamned op de Oudegracht in Utrecht, First Floor Features

Zijn er zulke films ook gemaakt in Utrecht? Een film waarin Utrecht een hoofdrol kreeg toebedeeld is Phileine zegt sorry (2003) van Robert Jan Westdijk naar de roman van de Utrechtse schrijver Ronald Giphart. Toen de destijds nog in Amsterdam woonachtige filmmaker Westdijk - hij woont nu in Utrecht - aan de verfilming begon, besloot hij het in Nederland spelende eerste deel - na zo’n twintig minuten gaat hoofdpersonage Phileine naar New York waar de rest van de film zich afspeelt - in Utrecht op te nemen. Terwijl Giphart bij het schrijven Amsterdam als locatie in gedachten had. In de film woont de onbesuisde Phileine in het huis op de hoek van de Servetstraat en de Lichte Gaard en flaneert zij met haar vriendje door die straten en langs de terrassen van de Donkere Gaard. Kijkers die die straten kennen, zien dat het klopt. Het is niet zoals in Karakter, waarin de getergde zoon Jacob Willem het Utrechtse steegje uitloopt en in een straat in een heel andere stad belandt. In Phileine zegt sorry, waarvoor ook opnamen gemaakt werden in het Wilhelminapark, is vooral de overgang van Utrecht naar New York spectaculair in beeld gebracht. Een luchtopname van de Domtoren (oplettende kijkers zien dat het niet de echte is, maar het kleinere exemplaar in Madurodam) gaat over in een luchtopname van het iconische Chrysler Building in Manhattan. Utrecht en New York op fraaie wijze met elkaar verbonden. Ook tijdens de ruzies tussen de geliefden valt regelmatig de naam Utrecht: ‘Rot op, terug naar Utrecht!’, ‘Ik kom je in New York vaker tegen dan in Utrecht!’ Waar veel films zich afspelen in een verder onbenoemde stad of dorp, slaagt Westdijk erin zowel Utrecht als New York als een extra personage op te voeren in de scènes in New York verwijst Westdijk nog verschillende malen naar Utrecht.

Scènes uit De Pretenders (1981, Jos Stelling). Truus, die fotomodel wil worden, is graag bereid om op een Amerikaanse slee te poseren. Op de achtergrond is te zien dat veel huizen van het Verdomhoekje reeds zijn dichtgetimmerd. In de snackbar laat Evert zijn vrienden zien hoe hij met zijn dure camera foto’s maakt. Een nachtelijke scène voor de deur van de snackbar, het pand waar vroeger melkhandel C. v.d. Tol was gevestigd.

Verdomhoekje
Ruim twintig jaar eerder was er al een film met een Utrechtse locatie in de hoofdrol. In 1981 maakte de Utrechtse filmer Jos Stelling De Pretenders, over de belevenissen van een groepje jongeren gedurende een weekend in 1962. Hangjongeren avant la lettre die beseffen dat ze voor belangrijke keuzes in hun leven staan. De Pretenders speelt zich vrijwel geheel af op één locatie: in en om een snackbar in de Utrechtse volksbuurt Verdomhoekje, dat vrijwel geheel verdwenen is door de aanleg van de Daalsetunnel en het Westplein en door nieuwbouw. Aan het eind van zijn film onderstreept Stelling dat de jeugdjaren van zijn personages voorgoed voorbij zijn: hun vaste ontmoetingsplek wordt door de slopershamer met de grond gelijk gemaakt. Voor zijn films draaide Stelling regelmatig in Utrecht, ook als ze zich daar helemaal niet afspeelden. Voor zijn filmdebuut Mariken van Nieumeghen (1974) bouwde hij het Buurkerkhof om tot een Middeleeuwse markt, Rembrandt fecit 1669 (1977) werd bijna helemaal opgenomen in het toen leegstaande stadskasteel Oudaen aan de Oudegracht, terwijl de interieurscènes voor De Wisselwachter (1986) werden gedraaid in decors in de inmiddels gesloopte fabriekshallen van houthandel Jongeneel aan de Zeedijk. Voor De Illusionist (1983) week Stelling uit naar een leegstaand klooster in Driebergen. Ook een nieuwe wijk als Leidsche Rijn kan heel goed dienen als decor voor een film. Voor hun korte film Uitgesproken (2013) zochten de Utrechtse filmende broers Lazlo en Dylan Tonk nu juist geen historische omgeving, maar de strakke gelijkvormigheid van een vinexwijk. Voor hun film over twee jongens wiens vriendschap onder druk komt te staan als de een ontdekt dat de ander op jongens valt, vonden ze in Leidsche Rijn niet alleen een atletiekbaan - de jongens zijn enthousiaste hardlopers - maar vlak daarbij in Park Hoge Weide verschillende fraaie plekken waar de jongeren konden rondhangen. Ook in deze korte film dragen de bij elkaar liggende locaties sterk bij aan sfeer van de film.

Opnamen voor de korte film Uitgesproken (2013, Lazlo en Dylan Tonk) op de atletiekbaan in het Prinses Amaliapark in Leidsche Rijn

Utrechtse verhalen
Maar zijn er nu ook speelfilms die Utrechtse verhalen vertellen? Een paar. Onder meer enkele bescheiden producties over de Tweede Wereldoorlog. In 2005 verscheen de korte speelfilm Wim Eggink onder regie van Dirk van der Pol. Voor deze film over de leider van het Utrechtse studentenverzet werden onder meer opnames gemaakt op de plaatsen waar de gebeurtenissen zich hebben afgespeeld: het Academiegebouw aan het Domplein en de Rechtbank aan de Hamburgerstraat. Over het Utrechtse verzet was vlak na de oorlog ook al een film gemaakt. Begin jaren vijftig begon de LKP-Filmdienst aan een film die eer moest bewijzen aan Utrechtse verzetsmensen, maar door het overlijden van cameraman Paul Wolvenkamp bleef de film onvoltooid. In 1995 kwamen de opnamen in het bezit van de Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht die de film in samenwerking met de oorspronkelijke makers heeft voltooid. Met live-muziek van studenten van de HKU beleefde de zwijgende film Een weg naar Fort de Bilt uiteindelijk in 1996 tijdens het Nederlands Film Festival zijn première. Bijzonder aan deze film is de kleine rol van de Utrechtse acteur Rijk de Gooyer - zijn filmdebuut.

Een scène uit de film Een Weg naar Fort De Bilt, op de Biltstraat te Utrecht, FF van der Werf, HUA

In 1960 speelde Frans Weisz, student aan de twee jaar daarvoor opgerichte Nederlandse Filmacademie onder regie van zijn studiegenoot Rob du Mée in de korte film Moreelse Park. Op de trappen van NS-hoofdgebouw III, beter bekend als de Inktpot, zien we de 21-jarige Weisz als kunstenaar de Inktpot tekenen als hij in contact komt met een mysterieuze jonge vrouw. Moreelse Park was de eerste Filmacademie-film. Toen de academie in 2008 vijftig jaar bestond, werd Weisz - inmiddels een gevierd regisseur van vele films waaronder De inbreker (1972), Leedvermaak (1989) en Finn (2013) -, gevraagd opnieuw een korte film te maken. Dat werd Terug naar Moreelse Park (2008). Door middel van montage en digitale technieken zien we nu Frans Weisz, inmiddels bijna 70 jaar oud, spelen tegenover zichzelf als 21-jarige. Ook zijn 21 jarige zoon, de acteur Géza Weisz, en zijn inmiddels overleden vroegere collega Rob du Mée spelen mee. Een bijzondere film die jeugd en ouderdom, leven en dood samenbrengt op een fraaie Utrechtse locatie. In 1965 draaide Weisz in de buurt van Utrecht. In het kader van de Boekenweek maakte hij de film Een zondag op het eiland van de Grande Jatte, waarin een groot aantal beroemde Nederlandse schrijvers samen met een aantal van hun lezers door de tuinen van Kasteel de Haar dwaalt tot zij door een hevige regenbui het kasteel in moeten vluchten. In deze film gebruikt Weisz de bijzondere sfeer van De Haar, iets wat nog verschillende filmers na hem zouden doen. Zo werden er in 2006 delen opgenomen van de tv-serie Juliana, prinses van Oranje en in 2009 scènes voor de speelfilm Komt een vrouw bij de dokter van Reinout Oerlemans met Carice van Houten. De kruidenierswinkel in Dokter Pulder zaait papavers (1975) van Bert Haanstra stond in de buurt: op de Brink in Haarzuilens.

Stad in de storm
Maar waar zijn de grote speelfilms over Utrechtse onderwerpen? Waar is de film gebaseerd op Thea Beckmans bekroonde boek Stad in de storm over de Franse bezetting van Utrecht en het instorten van het schip van de Domkerk? Of de film over de flamboyante projectontwikkelaar Jan de Vries, die als directeur van bouwbedrijf Bredero Hoog Catharijne ontwikkelde en bouwde en zo’n grote invloed op de stad zou hebben? Met de huidige digitale technieken behoren dit soort historische films zeker tot de mogelijkheden. Als men voor Publieke werken (Joram Lürsen, 2015) in Amsterdam het 19e-eeuwse Victoria Hotel (digitaal) opnieuw kan opbouwen, dan moeten het instorten van het schip van de Dom of de afbraak van de Stationsbuurt ook tot de mogelijkheden behoren. André van Duren heeft geprobeerd een film te maken gebaseerd op de verhalen van de meest Utrechtse schrijver C.C.S. Crone, maar dat liep op niets uit. Ook een film over het leven van de beruchte Utrechtse seriemoordenaar Hans van Zon en zijn compagnon Oude Nol kwam niet van de grond. Wel werd er in 2004 een film gemaakt losjes gebaseerd op de Utrechtse serieverkrachter. Jaren voordat de echte verkrachter werd gearresteerd, maakte Ineke Houtman Stille Nacht. In deze film, waarin studentes zelf op zoek gaan naar de verkrachter, blijkt uit niets dat de film zich in Utrecht afspeelt. De opnames werden gemaakt in Amsterdam, een enkele interieuropname in een woonhuis in Amersfoort. In 1993 maakte Digna Sinke een film over Belle van Zuylen, de 18e-eeuwse schrijfster en componiste (Belle van Zuylen - Madame de Charrière). Hoewel Belle van Zuylen haar jeugd doorbracht op Slot Zuylen en ’s winters woonde in het Utrechtse huis van de familie aan de Kromme Nieuwegracht, speelt de film zich af in Zwitserland waar Belle van Zuylen woonde na haar huwelijk met de Zwitser Charles-Emmanuel de Charrière. Om financiële redenen werd de film geheel in Nederland opgenomen. Voor het landhuis van de Charrières stond een Limburgs kasteel model. De interieurscènes werden gedraaid in het Utrechtse landhuis Oud Amelisweerd. Twee jaar eerder was het huis met het beroemde Chinese behang al uitvoerig in beeld gebracht toen fotograaf Erwin Olaf en schilder Frans Franciscus er hun door Visconti en Fellini geïnspireerde korte speelfilm Tadzio opnamen.

De interieurscènes van de film Belle van Zuylen (1993, Digna Sinke) werden opgenomen in Oud Amelisweerd. Op de achtergrond is het beroemde Chinese behang te zien. Tweede van links Will van Kralingen als Belle van Zuylen.

Het wassende water
Er zijn wel enkele films gemaakt over bijzondere gebeurtenissen in de provincie Utrecht. Zo kwam in 2008 de film Bloedbroeders (Arno Dierickx) uit, gebaseerd op de geruchtmakende Baarnse moordzaak uit 1960 waarbij drie rijkeluiszoontjes een jongen uit een lager sociaal milieu laten verdwijnen. Omdat de villa in Baarn waar de moord plaatsvond niet beschikbaar was, weken de makers voor de opnamen uit naar Huys ten Donck in het Zuid-Hollandse Ridderkerk. En de veelgelezen streekroman van Herman de Man Het wassende water uit 1925, een in de jaren twintig spelend familiedrama in een dorp langs de Lek dat bij hoog water onder dreigt te lopen, werd in 1985 verfilmd voor een achtdelige tv-serie, waarvoor de opnamen werden gemaakt op de plaatsen waar de roman zich afspeelt: in de Lopikerwaard. Het zou goed kunnen dat Utrechtse locaties in de toekomst vaker in speelfilms te zien zullen zijn. De Film Commission Utrecht, een gemeentelijk bureau dat producenten behulpzaam is bij het zoeken van locaties en het regelen van vergunningen, promoot in binnen- en buitenland Utrecht als ideale filmlocatie. En filmers die in Utrecht draaiden geven hoog op van de diversiteit aan locaties die in Utrecht zijn te vinden. André van Duren wil zijn volgende film, die niet in Utrecht speelt, toch helemaal in Utrecht opnemen. Op de fiets zoekt hij nu naar geschikte locaties.

TIP

Bekijk op YouTube de ronde die Maarten van Rossem en Herman de Wit maakten langs filmlocaties in Utrecht.