Nieuws

Tussen Zwaansteeg en Achterom, Het Stegenboek van Utrecht

Omslag van de tweede druk van Hét Stegenboek van Utrecht

Voor wie kennis wil maken met de rijkdom aan stegen in de stad Utrecht moet niet blijven hangen in de buurt van de drukke winkelstraten. Al zijn daar wel de oudste stegen van de stad te vinden, zoals de Hamsteeg en de Massegast. De leefbaarste stegen zijn nu vooral te vinden op de plaatsen waar wordt gewoond. En dat wordt volop gedaan in de oude stad.

Bert Poortman op zijn werkplek met de tweede druk

Het boek beschrijft de vorming van de stad. Daarin gaat het om de binnenstad en de buurten langs de Vecht, de Vaartsche Rijn en de Biltstraat. De binnenstad is sinds 1975 beschermd ‘met zijn voornamelijk uit de Middeleeuwen daterend historisch plan van grachten, straten en historische bebouwing’. De bijzonderheid van dat historische plan schuilt voor een belangrijk deel in de structuur van de stegen. Dat maakt het volgende voorbeeld duidelijk, het gebied rond de Strosteeg.

De Strosteeg links en de Boterstraat rechts in 1952, foto Beeldbank RCE

Voor de Strosteeg kwam in 1975 de bescherming te laat. Al eind negentiende eeuw was een deel van de stegenstructuur in dit gebied verdwenen. Veel bedrijven kregen er een plaats, zoals op de foto de in de Strosteeg staande Kunstaardewerkfabriek St. Lukas met schoorsteen en achter het pand van Lekkerkerker op de Lijnmarkt de magazijnen voor de handel in ijzerwaren. Op de hoek Boterstraat en het Visschersplein stond een Zuivelfabriek van de N.V. Verenigde Melkbedrijven, ook met schoorsteen.

Het gebied ligt aan de randen van het oude stadsdeel Stathe, de ommuurde stadsdelen van het kapittel Sint Marie en de Ridderlijke Duitsche Orde. De Walsteeg markeert nog steeds de grens tussen deze voormalige grootgrondbezitters. De Walsteeg ligt in het verlengde van de Strosteeg. 

De Strosteeg behoorde tot de eerste stadsuitbreidingen langs de in 1122 gegraven Oudegracht, het jaar waarin Utrecht stadsrechten kreeg. Met de aanleg van de Oudegracht in 1122 kwam er een verkaveling dwars op de gracht naar de Springweg. En zo ontstonden de Strosteeg, Gortsteeg, Jacobsgasthuissteeg en Zwaansteeg, om er maar enkele te noemen. 

De Gortsteeg werd verbreed en kreeg later een nieuwe naam, de Haverstraat. Ook de andere stegen werden bebouwd, kregen ook bestrating maar werden niet verbreed: het bleven stegen. De naamswijziging van Botersteeg naar Boterstraat veranderde dat niet. Grotere aanpassingen in de stadsplattegrond kwamen er wel, zoals na de reformatie rond 1580. Daarna werd het kapittel van Sint Marie opgeheven en kwamen er nieuwe straten en ontsluitingen. 

Strosteeg en omgeving - kadastrale kaart 1832

De typische kenmerken van het gebied rond de Strosteeg zijn op de (bewerkte) kadastrale kaart van 1832 nog goed te zien, zie de afbeelding. Nu komt de Mariaplaats uit op de Springweg en de Zadelstraat. De Zadelstraat was de eerste versteende straat naar de zetel van de Bisschop op het Domplein, toen genaamd de Zetelsteeg. De Botersteeg loopt daar parallel aan. Aan die Botersteeg kwamen dwarsstegen te liggen, waaronder de huidige Alendorperstraat en het nu achter een deur verborgen Eloyensteegje. 

In 1972 werd de historische structuur rond de Strosteeg zwaar aangetast door de toen gebouwde parkeergarage. Al veel eerder had de aanleg van het Visscherplein voor het verdwijnen van de Galekopsteeg gezorgd. De historische structuur van parallel en dwars daarop lopende stegen kan echter in de komende jaren hersteld worden. De gemeente is namelijk van plan om de garage te kopen en over een aantal jaren te slopen! Dat biedt nieuwe kansen voor dit gebied. De voortdurende vraag naar woon- en bedrijfsruimte heeft in de binnenstad inmiddels tot een (te) hoge verdichting geleid. Zoveel ruimte voor groen als in 1832 zal niet lukken, maar de structuur terugbrengen in dit oudste deel van de stad, waarom niet? 

De rond 1980 gesloopte Rijnsteeg in 1968, foto HUA 811270

En zo staat het boek vol met voorbeelden van stegen met daarnaast het verhaal over de historische vorming van de stad. In de tweede druk staat een verhaal uit 1980, over het bezoek aan een niet meer bestaande steeg en een heel klein huis. “De moeder had er als kind met elf andere kinderen gewoond. Buiten stond nog zo’n ouderwetse wc, een houten hokje met een soort po en een deksel. De steeg stond op de nominatie om afgebroken te worden, zoals met vele stegen in die tijd gebeurde. Enkele jaren later werd het gezin bezocht in een nieuwe woning elders, maar de ziel leek in de steeg achtergebleven”.

De tweede druk is completer geworden met een index van meer dan 400 stegen. Het register van verdwenen steegnamen is uitgebreid. De Stegenkaart is opgenomen in de luxe omslag. De nieuwe uitgave telt 172 bladzijden en heeft meer dan 200 illustraties in kleur. Naast het boek is het Stegenrapport, met foto’s en beschrijvingen van meer dan 400 stegen, en de Stegenkaart vernieuwd.

En is het stegenboek compleet? Historisch onderzoek kent geen einde. Ook nu zijn ongetwijfeld nog stegen over het hoofd gezien of enkele steegnamen verborgen gebleven. Zo is bij de verdwenen stegen de Spieringpoort niet vermeld en staat de Wilhelminasteeg wel in het rapport, maar kwam de ontdekking te laat voor de tweede druk van het boek.

Bert Poortman, TUSSEN ZWAANSTEEG EN ACHTEROM, Het Stegenboek van Utrecht, 2e druk 2021, ISBN 9789071108990. De nieuwe uitgave telt 172 bladzijden en heeft meer dan 200 illustraties in kleur.

Prijs voor leden van de Historische Vereniging Oud-Utrecht € 10 (1 boek per lid). Winkelprijs € 20. Voor wie het boek direct wil kopen kan dat doen via de webwinkel. Het boek is ook te koop in verschillende boekwinkels en musea in Utrecht.

Tussen Zwaansteeg en Achterom is hier gratis digitaal beschikbaar in een lagere resolutie. Messcherpe afbeeldingen staan in het gedrukte boek.
Stegenrapport Oude Stad Utrecht is de digitale inventarisatie van alle bezochte stegen. Meer dan 400 stegen staan in dit rapport, inclusief een situatie en foto’s. Het rapport heeft een index op steegnaam en op steegnummer. Stegenrapport Oude Stad Utrecht is alleen digitaal beschikbaar. Op de Stegenkaart Utrecht is de locatie van de genummerde stegen te vinden. De Stegenkaart Utrecht is bijlage bij het boek en digitaal beschikbaar.