Nieuws

Hoe is het idee ontstaan om een tentoonstelling te maken over de relatie religie en wetenschap?
'Het was een lang gekoesterde droom om deze tentoonstelling te maken. In wetenschapshistorische publicaties wordt al heel lang betoogd dat de verhouding tussen religie en wetenschap veel dynamischer is dan vaak wordt gedacht. Religie en wetenschap worden tegenwoordig vaak lijnrecht tegenover elkaar gezet. Het stereotype idee van conflict draagt bij aan een incompleet beeld van de fundamenten van ons hedendaagse denken. Om dit in een tentoonstelling te kunnen gieten hebben we de samenwerking met Rijksmuseum Boerhaave en Teylers Museum gezocht, twee vooraanstaande wetenschapsmusea in Nederland. Door een bundeling van krachten hebben we topstukken uit de verschillende collecties bij elkaar kunnen brengen en daarmee juist de gelaagdheid en dynamiek van deze geschiedenis kunnen vertellen.' 

De zondvloedmens beschreven door J.J. Scheuchzer in 1731, fossiel van een een reuzensalamander of Homo diluvii testis, Teylers Museum

Wat is de boodschap van de tentoonstelling?
'In de tentoonstelling laten we zien dat de verhouding tussen religie en wetenschap tot op de dag van vandaag nooit eenduidig is geweest en dat het religieuze en het wetenschappelijke denken door elkaar zijn beïnvloed. De tentoonstelling helpt om de hedendaagse samenleving, en de rol van wetenschap en religie daarbinnen, beter te begrijpen.  Wetenschap en religie zijn geen geïsoleerde fenomenen, en zijn dat nooit geweest, zoals we laten zien door de historische ontwikkeling van de natuurwetenschappen in beeld te brengen. Die ontwikkeling is zonder de rol van religie in ogenschouw te nemen, niet te begrijpen.'

Hoe wordt deze boodschap in de tentoonstelling overgebracht?
'De tentoonstelling bestaat uit wetenschappelijke instrumenten die voor nieuwe inzichten hebben gezorgd, belangrijke boeken en manuscripten waarin baanbrekende ideeën werden geformuleerd, en beeldende kunst van vroeger en nu waarin de verbeelding, zowel in wetenschap als religie een cruciaal element, de hoofdrol speelt. Door deze combinatie van objecten, laten we zien hoe grote vragen, die vandaag de dag nog altijd relevant zijn, 500 jaar geleden ook al speelden – en hoe men daar door middel van zowel religie als wetenschap en hun onderlinge verhouding steeds weer anders mee is omgegaan.'

Microscoop van Gerrit Stevens Cramer, met de hand van God, Rijksmuseum Boerhaave

Hoe is de relatie tussen religie en wetenschap in de loop der eeuwen veranderd? En hoe zien we dat terug in de tentoonstelling?
'Het genuanceerde antwoord is dat de relatie tussen religie en wetenschap altijd een veelzijdig karakter heeft gehad, en dat nu nog steeds heeft. Er zijn grofweg drie verhoudingen te onderscheiden: religie als inspiratiebron voor onderzoek; religie en wetenschap in conflict met elkaar en religie en wetenschap als parallelle werelden die ieder een eigen doel dienen. Tegelijkertijd zie je in de 16e, 17e, en 18e eeuw een grote verwevenheid tussen onderzoek en religie, een onlosmakelijke verwevenheid, terwijl die eerder nog vanzelfsprekende verwevenheid vanaf de 19e eeuw juist steeds minder vanzelfsprekend begint te worden en steeds meer vragen begint op te roepen. De verhouding van conflict vinden we bijvoorbeeld terug bij de eerste druk van Copernicus' werk, waarin hij een heliocentrisch model presenteert, dat later door Galileo Galilei met observaties door een telescoop werd bekrachtigd. Dit zorgde voor conflict met de inquisitie, die stelde dat Galilei alleen mocht publiceren over zijn bevindingen als hypothese. Toen Galilei dit weigerde, kreeg hij in 1633 huisarrest en een publicatieverbod. In de tentoonstelling is een boek uit 1638 te zien, dat in Leiden is gepubliceerd bij Elsevier, omdat het in Italië verboden was. De verhouding van harmonie en inspiratiebron zien we bijvoorbeeld terug in het onderdeel over de natuur, waarbij een microscoop uit de collectie van Rijksmuseum Boerhaave beschilderd is met de uitvergroting van een luis, en een mannetje dat microscopisch onderzoek doet. Daarboven zweeft de hand van God uit een wolkje. De boodschap is dat zelfs in de kleinste schepselen zoals een luis de ingenieuze hand van God te ontwaren is.'

In de tentoonstelling is gekozen voor vier blikrichtingen. Waarom?  En hoe verschilde de relatie religie en wetenschap per blikrichting?
'We laten steeds weer zie hoe mensen altijd vol verwondering en vragen om zich heen hebben gekeken, om de aarde en hun plek daarop te doorgronden. Waarneming is een centraal element: enerzijds het "eerst zien, dan geloven" idee, zelf met een onderzoekende blik bewijs verzamelen (zoals ook terug te vinden is in het verhaal van ongelovige Thomas), anderzijds de uitvinding van nieuwe instrumenten zoals de telescoop en de microscoop die voorheen onzichtbare zaken ineens zichtbaar maakten. Daarom wordt de bezoeker door vier thema's, zogenoemde blikrichtingen meegenomen: de blik omhoog naar het heelal, de blik naar binnen in de mens, de blik naar buiten naar de natuur, en de blik naar beneden in de aarde. In de ontwikkelingen die plaatsvinden in de bijbehorende disciplines: astronomie, anatomie, biologie en natuurkunde, en geologie en paleontologie, zie je steeds verschillende interacties tussen het christendom en de wetenschap: het geloof als inspiratiebron om wetenschappelijk onderzoek te verrichten, religie en wetenschap als twee parallelle werelden voor onderzoekers die elk een ander doeleinde dienen, of hoe wetenschappelijke inzichten juist fundamentele vragen oproepen aangaande het geloof (bijvoorbeeld hoe bepaalde bijbelpassages moeten worden gelezen). Die verschillende interacties zie je in iedere blikrichting terug.'

Hoe is de relatie tussen religie en wetenschap tegenwoordig en wat zien we daarvan terug in de tentoonstelling?
'Hierboven is dit al een beetje aangehaald. Tegenwoordig is er op universiteiten in de natuurwetenschap een strikt onderscheid tussen wetenschappelijk onderzoek en religieus geloof. Daarbij moet opgemerkt, dat individuele onderzoekers uiteraard religieus kunnen zijn, en religieuze betekenis uit het verrichten van onderzoek kunnen halen. Maar het gebruik van bijbelse argumenten om een natuurkundig fenomeen te verklaren, zie je in de natuurwetenschappelijke disciplines niet gauw meer gebeuren. In de tentoonstelling hebben we bijvoorbeeld een aantal stops in de audiotour ingesproken door Heino Falcke. Hij was onderdeel van het onderzoeksteam dat de eerste foto van het zwarte gat construeerde, en in zijn vrije tijd is hij lekenpredikant. Voor hem is er een vanzelfsprekend samengaan van wetenschap en religie in zijn eigen leven. Daarover vertelt hij in de tentoonstelling.'

Of palimpsests & erasure, wandtapijt Patricia Kaersenhout 2022, met tekeningen van Maria Sibylla Merian.

Wat is de rol van de hedendaagse kunst in de tentoonstelling en kun je daarvan een voorbeeld geven?
'De tentoonstelling biedt niet alleen een cultuurhistorisch venster op de geschiedenis, maar wil het onderwerp ook invoelbaar maken. Juist kunstenaars kunnen dit vanuit een hedendaags perspectief verbeelden. In zowel religie als wetenschap speelt verbeelding een belangrijke rol. Kunst kan het onzichtbare inzichtelijk maken, net zoals religie en wetenschap dat op bepaalde manieren doen. We hebben aan Iris Kensmil gevraagd om speciaal voor de tentoonstelling een nieuw werk te maken, een portret van Henrietta Lacks (1920-1951), bij wie voor het eerst cellen werden ontdekt die zich ook buiten het lichaam bleven voortdelen. Deze cellen worden nog altijd wereldwijd gebruikt voor medisch onderzoek. Ze zorgden voor wetenschappelijke doorbraken omdat ze voortleven na de dood. Haar familie, die lange tijd niet op de hoogte was van dit gebruik van haar celmateriaal, beschouwt dit vanuit een religieus perspectief: ze zien die cellen als een heilig voortleven van Henrietta Lacks na de dood. Kensmil portretteerde Lacks als een moderne heilige, om haar actieve bijdrage aan de moderne geneeskunde te benadrukken.'

De anatomische les van dr. Willem van der Meer, Michiel Jansz. van Mierevelt, 1617, Museum Prinsenhof

Zelfportret en verhandeling (1641) van multitalent Anna Maria van Schurman over de geschiktheid van vrouwen voor de wetenschap