Een particuliere tuin naast de Domkerk
Michiel Plomp schrijft voor onze site bijdragen over groen erfgoed. Hij is gepromoveerd kunsthistoricus en was jarenlang hoofdconservator van het Teylers Museum in Haarlem. Nu is Michiel bestuurslid van de Nederlandse Tuinen Stichting en van de Stichting Vrienden van Flora’s Hof. Hieronder staat zijn eerste bijdrage: Een particuliere tuin naast de Domkerk.
Een van de mooiste en fascinerendste foto’s in de grote collectie van het Utrechts Archief is Gezicht op de noordzijde van het koor van de Domkerk te Utrecht van de Duits-Nederlandse fotograaf Ferdinand Reissig uit ca. 1900 (afb. 1).
1. Ferdinand Reissig, Gezicht op de noordzijde van het koor van de Domkerk te Utrecht, 1895-1905, Gemeentearchief, Utrecht
Daarop is de Domkerk te zien met in het midden de door de zon beschenen sacristie en rechtsonder een kleine, omsloten tuin behorend bij Domplein nummer 1. Kerk en sacristie zijn in de afgelopen 120 jaar niet veel veranderd, maar de tuin is verdwenen, zelfs het bijbehorende huis is weg. Uiterst rechts is op de foto nog net een stukje van de gevel en de daklijst te zien. Op het schilderij Achter de Dom en de Domstraat uit 1827 van de Utrechtse schilder Hendrik van Oort (1775-1847) is het huis nog in volle glorie te zien met de tuin ernaast (afb. 2).
2. Hendrik van Oort, Achter de Dom en de Domstraat, 1827, olieverf op paneel, 39 x 33 cm, Centraal Museum, Utrecht / Ernst Moritz.
Het was een zogenoemd claustraal huis, behorend bij het Domkapittel. De twee bomen markeren de Domsteeg, die in 1905 fors zou worden verbreed en elf jaar later werd hernoemd naar Domstraat. Bij een schilderij uit de periode van de romantiek, zoals dat van Van Oort, weet je nooit helemaal zeker of de schilder het niet mooier gemaakt heeft dan het werkelijk was. Maar dat is hier vermoedelijk niet het geval. De raamverdeling aan de voor- en de zijkant ziet er op latere foto’s in ieder geval hetzelfde uit. Het is dus goed mogelijk dat het vierkante koepeltje naast het huis en de voorname tuin-entree er echt zijn geweest. Uit Reissigs foto van honderd jaar later blijkt dat men het contact met de Domplein beperkt heeft tot twee met luiken af te sluiten vensters en een deur in de tuinmuur.
Door het standpunt dat Reissig koos, lijkt het of je zo de tuin in kunt lopen. Sommige planten zijn bij stevige vergroting van de foto goed te herkennen, zoals rozenstruikjes, klimop en Aucuba. De bladeren van de jonge kastanjeboom, een paar meter links van het prieel, ontvouwen zich nog; het is dus voorjaar. Het licht kronkelige wandelpad is karakteristiek voor de zogenoemde gardineske stijl, die aan het einde van de 19de eeuw met name in kleinere tuinen opgang deed. Het bescheiden prieeltje is representatief voor dergelijke bouwsels toentertijd in stadstuinen.
De Domstraat heeft rond 1900 wel meer fotografen aangetrokken. Zo creëerde de begaafde amateurfotograaf Johannes Anthonius Moesman, vader van de bekende surrealistische schilder Jopie Moesman, in 1904 een fraai sfeerbeeld ter hoogte van de muur van de tuin van Domplein 1 (afb. 3).
3. Johannes Anthonius Moesman, Gezicht in de Domstraat voor de verbreding, 1904, Gemeentearchief, Utrecht
Slechts twee kleine meisjes waren erbij. Op een afbeelding van vijftien jaar eerder, waarop de straat van de andere kant is te zien, is veel meer volk op de been (afb. 4).
4. Henry Pauw van Wieldrecht, Gezicht in de Domstraat, 1889, Rijksmuseum, Amsterdam
Deze foto is waarschijnlijk gemaakt door alweer een begaafde amateur, jonkheer Henry Pauw van Wieldrecht. Het betreft een ‘gezicht uit kamer Achter St Pieter’, zoals onder de foto is genoteerd. Beide foto’s herinneren ons eraan dat de Domstraat en de Korte Jansstraat toen nog niet direct in elkaars verlengde lagen.
De hoge, gesnoeide kastanjebomen die zowel bij Moesman als bij Pauw van Wieldrecht opvallen hoorden overigens niet bij de tuin van Domplein 1 maar bij de overtuin van het winterhuis van de familie De Beaufort; in de zomer woonde de familie in Doorn op Schoonoord. Met zo’n overtuin direct voor het huis had men voor de lichttoevoer geen hinder van de nauwheid van de straat. Op een foto uit 1924 blijkt dat het overtuinterrein nog braak ligt, maar de kastanjes waren toen al weg. Kort daarop zou op die plek de architect Willem Maas een groot kantoorpand in gele baksteen realiseren, met diverse bovenwoningen. Op de begane grond heeft nu Catch zijn winkel. (afb. 5)
5. E.A. van Blitz en Zn., Gezicht in de Domstraat, 1924, Gemeentearchief, Utrecht
Terug naar de foto van Reissig: de tuin is zo apart, zo op zichzelf, dat je bijna even denkt dat hij loshangt, dat hij zweeft. Wie hebben er gewandeld door dit bijzondere lusthofje naast de Domkerk? In de tweede helft van de 19de eeuw was het huis eigendom van Kemink, een belangrijk geslacht van boekhandelaren. De naam is in Utrecht nog steeds bekend vanwege de boekhandel Broese en Kemink op de Oudegracht. Omdat Hermanus Hendrikus Kemink geen volwassen kinderen had bij zijn overlijden in 1861, ging de leiding van het bedrijf over in handen van zijn zwager Coenraad Carel Johannes de Ridder. Coenraad en zijn vrouw Johanna Maria Kemink, hun kinderen en kleinkinderen zullen van de tuin genoten hebben zoals die door Reissig is vastgelegd. Zij zullen regelmatig over de paadjes hebben gelopen en thee hebben gedronken in het prieel. Een van die kleinkinderen zou trouwen met de Nederlandse componist Peter van Anrooy, maar of die ook in Domplein 1 is geweest (hij hoorde wel bij de erfgenamen van het bewuste pand) is niet bekend.
Na het overlijden van Johanna Maria Kemink in 1900 kwam het grote huis vermoedelijk in handen van de stad. In ieder geval werd er twee jaar later de Gemeentelijke Hogere Burgerschool in gevestigd. Heeft men de tuin toen veranderd in een schoolplein? Of mochten de leerlingen alleen maar naar de tuin kijken door de hoge ramen? We weten het niet. De school verhuisde in 1905 naar het Sterrenbos. Kort daarop is de tuinmuur afgebroken en bij de verbreding van de straat in dat jaar werd een grote hap uit de tuin genomen.
6. Fotograaf onbekend, Gezicht op het pand Domplein 1, op de hoek met de Domstraat, ca. 1920-30, Gemeentearchief, Utrecht
Op een foto uit omstreeks 1925 (afb. 6) is te zien hoe de tuin meer dan gehalveerd is en hoe met het open hek het besloten karakter geheel verdwenen is. Tot 1934 is de situatie zo gebleven, toen zijn huis en tuin afgebroken. Ervoor in de plaats kwam een appartementengebouw; de hoek is toen verder afgerond. De Domstraat werd samen met de Korte Jansstraat een belangrijke doorgangsstraat. (afb. 7).
7. J.G. Pierik, Gezicht in de Domstraat met links het Domplein, 1935, Gemeentearchief, Utrecht
Verder lezen:
A.B.R. du Croo, ‘Hermanus Hendrikus Kemink (1817-1861), boekverkoper en uitgever’, in: J. Aalbers e.a. (red.), Utrechtse biografieën, deel 3. Levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Utrechters, Amsterdam/Utrecht 1996, pp. 91-95.
Jetty Krijnen-Van der Sterre en Paul Krijnen, Uit de atlas van Anthony E. Grolman, Utrecht 2009.
Zie hier het testament van Johanna Maria Kemink, weduwe van Coenraad Carel Johannes de Ridder.