Bomen langs de grachten van Utrecht: dwalen door een paradijs?
Op de werven in Utrecht staan zo’n 350 bomen. Vanaf de Domtoren valt het meteen op, de grachten zijn te herkennen als groene linten in de stad. Ook beneden in de stad is het goed te zien, het groen is verweven met de grachten en werven. Voor Utrecht is uniek dat je vanaf straatniveau in de kruinen van de bomen kunt kijken die beneden op de werven staan. De werfmuren zijn ook groeiplaats van zeldzame varensoorten. Er is veel werk aan de werf gaande om de werven voor de toekomst te behouden. De bomen zijn groen erfgoed dat ook aandacht verdient.
De werven
De werven waren eeuwenlang particulier eigendom, elke eigenaar van een werf richtte de werf in op zijn eigen manier, met een afwisselend beeld van keien, klinkers, schuttingen en bomen. In het centrale deel van de stad, rond stadhuis, Ganzenmarkt en Vismarkt was de handel zo intensief dat men de ruimte voor opslag belangrijker vond dan een boom voor het huis.
Oudegracht met in het midden de Ganzenmarkt met een boom op de plek van de oude stadskraan 1900.
De boom naast het wed van de Ganzenmarkt, is rond 1900 daar geplant om symbolisch de plaats van de vroegere Stadskraan aan te duiden. Na een bescheiden aanloop in de 19e eeuw nam rond 1900 de belangstelling van stadswege toe om plaatselijk bomen op de werven langs de Oudegracht bij te planten. Begin 20e eeuw was het in centrum Utrecht even mode om een tuin aan te leggen langs de Oudegracht. Een foto van de tuin bij Peek en Cloppenburg van 1906 laat het goed zien.
De uit cement vervaardigde grot met tuin op de werf voor het Kledingmagazijn Peek en Cloppenburg Deetman 1906.
De werven van Nieuwegracht en Kromme Nieuwegracht hebben een ander karakter, het zijn woongrachten met kelders voor eigen gebruik, daar was geen handel zoals langs de Oudegracht. Sinds 1660 heeft de Nieuwegracht een gelijkmatige bomenreeks van vooral linden. Het zuiden van de Nieuwegracht bij het Servaasbolwerk heeft een rij bomen op straatniveau, het kreeg de naam ‘Onder de linden’. Het zijn zomereiken.
Zuidelijke gedeelte van de Nieuwegracht te Utrecht genaamd Onder de Linden Herman Saftleven 1660 HUA.
Individuele bomen kunnen ook aan een mooi grachtgezicht bijdragen, zoals de es bij Paushuize.
Schrijfster Clare Lennart in het UN van 13 augustus 1962: ‘Wij mogen in Utrecht wel terdege beseffen dat de charme van onze grachten staat of valt met de bomen die op de werven groeien en die alle smakeloosheden in de bebouwing zo vriendelijk maskeren. Als historisch monument blijven de uit de middeleeuwen daterende werven en kelders natuurlijk belangrijk, maar dat wij nu nog altijd de grachten met al wat erbij hoort ondergaan als “mooi”, als “harmonisch”, komt door de bomen.’
De oudste werfbomen
Wat voor soorten bomen staan er langs de grachten? Een inventarisatie toont een divers beeld van iepen, linden, platanen, kastanjes, moerbei, eik en es. Na 1930, maar vooral rond 1970 veranderde het beeld van de werfbeplanting sterk door de toepassing van een steeds grotere variatie tot ruim 160.
Op achttiende- en negentiende-eeuwse prenten van de grachten zijn overal bomen te zien, op de werven en zelfs op de straten boven de werfkelder, zoals lindebomen op de Plompetorengracht. De oudste nu nog bestaande bomen zijn waarschijnlijk een aantal lindebomen die rond 1830 langs de Oudegracht en Nieuwgracht zijn geplant. Vooral op de Nieuwegracht staan ze er nog, tussen de Quintijnsbrug en Brigittenbrug.
Nieuwegracht tussen Quintijnsbrug en Magdalenabrug.
Aan de Oudegracht staan fraaie exemplaren bij de Jansbrug, tussen Geertebrug en Smeebrug, en ter hoogte van de Diaconessenstraat. De bomen hebben niet zo’n grote omtrek, ze groeien langzaam, door de hoge waterstand en het beperkte voedselaanbod. Omdat ze zo langzaam groeien houden ze het lang uit. Bij de Weesbrug staan heel oude platanen van rond 1860, ze staan er scheef in de richting van het water, omdat ze naar het licht groeien. Langs het noordelijk deel van de Oudegracht is rond 1910 een serie iepen geplant.
Gezicht op de Oudegracht te Utrecht vanuit het zuiden met op de achtergrond de Geertebrug 1870.
De meeste bomen staan langs de Oudegracht, het grootste gedeelte van de monumentale bomen staat langs de Nieuwegracht.
Werk aan de werf
Er is werk aan de werf. Gemeente Utrecht kondigde april 2022 aan zeven bomen langs de oostkant van de Oudegracht te laten kappen met een nieuw aan te vragen vergunning. De bomen, die tussen de Jansbrug en Viebrug staan, vormen een te groot risico voor onveilige situaties en beschadigen mogelijk het erfgoed. Op deze smalle werf staan negen bomen. Twee van deze bomen staan stabiel, maar van zeven bomen zijn de wortels zo vergroeid met de oude walmuur, dat het risico te groot is dat ze bij het vervangen van de muur instabiel worden en tijdens of na het werk omvallen.
Oudegracht met bewoners tussen groen.
Na de werkzaamheden worden zeven nieuwe bomen geplaatst, maar niet allemaal op dit gedeelte van de Oudegracht. “We kijken bij het herplanten waar een boom goede omstandigheden heeft om te groeien. We willen bomen genoeg ruimte geven om mooi en gezond te kunnen groeien, zonder dat ze het erfgoed beschadigen. Omdat er op dit deel van de werf weinig ruimte is, zijn we van plan om hier vier bomen terug te planten. Drie bomen planten we verderop in het wervengebied terug, aan de overkant van de Oudegracht (Eén tussen de Jansbrug en Bakkerbrug en twee tussen de Gaardbrug en Weesbrug).”
Het is niet de eerste keer dat er gekapt en herplant wordt. Trekproeven zijn gedaan om de conditie van de bomen vast te stellen. De gemeente Utrecht liet in 2019 32 nieuwe bomen planten. De nieuwe bomen kwamen in de plaats van gekapte bomen. Er kwamen 21 bomen op de Nieuwegracht en 11 op de Oudegracht. De gekapte bomen waren er zo slecht aan toe dat zij de werkzaamheden aan de walmuren niet zouden overleven.
De gemeente schrijft dat ze vindt dat bomen bij de Utrechtse werven horen. “Zij dragen bij aan een groene binnenstad, slaan regenwater op in natte perioden en zorgen voor verkoeling in periode van hitte. We willen deze bomen daarom zoveel mogelijk te behouden bij de werkzaamheden die nodig zijn aan de walmuren. Toch lukt dit helaas niet altijd.”
Tot slot
Clare Lennart beschreef het zo: ‘Groen en bloesem hebben nooit zo zeer dat absolute en daardoor bijna weemoedig volmaakte als wanneer de schuin vallende stralen van de avondzon ze even aantoetsen met goudglans . U hoeft niet verder te gaan dan Odijk of Langbroek, niet verder dan Rhijnauwen, niet verder zelfs dan onze eigen Utrechtse Nieuwegracht om het gevoel te krijgen door een paradijs te dwalen.’
De mix van ons gebouwd erfgoed en het groen op de werven bij de gracht is een van de grote charmes van Utrecht. Lees hieronder verder, de rapportage over Bomen langs de grachten van Frans Kipp is een aanrader.
Bronnen
Kaart met oude bomen in Utrecht.
N.C.M. Maes, H. van Dam, Utrecht aan de werf, Matrijs 1987
Gemeente Utrecht, persberichten februari 2019 en april 2022
Lees over de geschiedenis van herstelwerkzaamheden aan de werven: Werk aan de werf
PDFs
Frans Kipp, Cultuurhistorische rapportage Bomen langs de grachten, Erfgoed gemeente Utrecht, 2009
Bomenstichting, Langs monumentale bomen in Utrecht, een wandeling langs 30 bijzondere bomen (bijlage onder deze pagina).
Plompetorengracht met straatbomen Lutgers 1842 HUA.
Oudegracht met in het midden de Bakkerbrug, nog zonder bomen, 1870.
Oudegracht met op de achtergrond de Vollersbrug en rechts de Werf aan de Twijnstraat 1900.
Gezicht op de Oudegracht te Utrecht 1900.
Plompetorengracht.
Lantaarnconsole met varens.
Onder de linden Nieuwegracht bij Servaasbolwerk.
Straatbomen bij de Drift.
Bijlage(n)
Wandeling monumentale bomen