Nieuws

Volgens historica Beatrice de Graaf is iedere pandemie uniek en vertelt veel over de tijd waarin die optreedt. Ze ging in De Wereld Draait Door in gesprek met journalist Rutger Bregman over pandemieën door de eeuwen heen. Haar bijdrage ‘van bijgeloof tot bacterie, pandemieën door de eeuwen heen’ wordt samengevat in een persbericht van de Universiteit Utrecht. Ze heeft een uitgebreide versie geschreven voor het historisch nieuwsblad. Voor een overzicht van grote pandemieën in de geschiedenis kijk hier verder. 

Onder aan deze pagina staat als bijlage een artikel van Andy Palmen: Een onzichtbare en dodelijke vijand, over de pest in Utrecht in de veertiende eeuw.

Natuurlijk willen wij ook weten hoe het in Utrecht is gegaan. Dan komt al snel de naam van Prof P.(Piet) D. ’t Hart boven, hij heeft veel geschreven over volksgezondheid voor Oud-Utrecht. Hij schreef ook: Utrecht en de cholera 1832-1910.
De hierna volgende bijdrage over de pest in Utrecht is samengesteld door Ronald Rommes, die redactielid is van het jaarboek Oud-Utrecht.

—— 

Pest in Utrecht

In november 1668 werd de laatste Utrechter die aan de pest stierf in de Buurkerk begraven. Het was een zoontje van Lodewijck van Diepenhem, die zelf een maand eerder aan de pest was overleden. Beginnend met de beruchte Zwarte Dood rond 1350 had deze ziekte de Utrechtse bevolking meer dan 300 jaar geteisterd, zowel tijdens hevige uitbraken als in de jaren daartussen. De ziekte bleef namelijk nogal eens ‘hangen’ in de stad en maakte dan jarenlang geringe aantallen slachtoffers in slechts enkele straten, vaak de stegen bij de stadspoorten waar veel armen woonden. Juist die laatste vorm van de pest leidde ertoe dat veel tijdgenoten er soepel mee konden omgaan, want het viel wel mee; de pest was, net als andere dodelijke ziekten, een onderdeel van het harde bestaan. 

Overheden keken hier anders tegenaan en het stadsbestuur verbood mensen op bezoek te gaan bij de pestzieke buren. Maar plotseling kon de situatie veranderen, verspreidde de ziekte zich snel en was het te laat om maatregelen te nemen. Kerkklokken luidden onophoudelijk vanwege de vele doden die overluid werden, lijkstoeten door de straten, een penetrante lijkenlucht in de kerken waar veel doden begraven werden: dat was het moment dat het stadsbestuur actief werd. Het overluiden van de doden werd verboden, in sommige kerken werden geen diensten meer gehouden, de straten werden extra schoongemaakt en de handel werd beperkt. Regenten vluchtten naar een platteland.

Het is dit beeld van maatschappelijke ontregeling dat is blijven hangen van de pest, naast dat van enorme sterfte. Dit was overigens niet omdat de ziekte zo enorm besmettelijk is, want de pest wordt zelden direct van mens op mens overgebracht. Het zijn namelijk insecten, met name (ratten)vlooien die de pest verspreiden. Op de plaats waar een vlo gebeten had, verscheen een paars-zwarte zweer of karbonkel, terwijl de kenmerkende pestbuilen verschenen in de lies of onder de oksel of de oren. Voor tijdgenoten was de pest zo aan de uiterlijke symptomen te herkennen en te onderscheiden van de andere ziekten die vaak tegelijk met de pest heersten.

In Utrecht was de grootste uitbraak van de 17^e eeuw in de jaren 1634-1638, waarna de pest uit de stad verdween, maar in 1655 was de ziekte terug en liep het dodental sterk op. Tot 1668 bleven vrijwel jaarlijks slachtoffers vallen, maar zo erg als eerder werd het niet meer. De verdwijning van de pest uit Utrecht past in een algemene ontwikkeling, want in veel Europese landen verdween de ziekte in die tijd. Tal van verklaringen zijn gegeven: stringentere quarantaines, de sluiting van de grenzen in Midden-Europa, klimatologische veranderingen, mutaties van de pestbacterie Yersinia Pestis, of een combinatie van die factoren. Mogelijk kan dna-onderzoek hierover meer duidelijkheid geven, zoals dna-onderzoek heeft aangetoond dat er meerdere genotypen van Yersinia Pestis waren. Zo lijkt Nederland tijdens de Zwarte Dood te maken hebben gehad met een ander genotype dan Engeland en Frankrijk, en kwam de pest omstreeks 1350 niet vanuit het zuiden maar vanuit het noordoosten (Duitse Hanzesteden, misschien Bergen in Noorwegen).

Op wereldschaal is de pest nooit verdwenen. Vooral in het Middellandse Zeegebied zijn nog lang uitbraken geweest. En net toen men dacht van de pest af te zijn, vond vanaf het einde van de 19^e eeuw een zware uitbraak in Azië plaats met miljoenen slachtoffers én bereikte de ziekte, via de handel, ook Groot-Brittannië, Portugal en de VS. Ook in de 21^e eeuw is de pest niet verdwenen. In het oosten van de VS (in 2015 bijvoorbeeld 16 gevallen, 4 doden) en China komen jaarlijks nog incidentele gevallen voor, en soms zijn er grotere uitbraken (India 1994, Madagascar 2017). Dankzij antibiotica kan de ziekte echter behandeld worden en overleven de meeste pestlijders de ziekte.

——

Verder lezen
 
Op het spoor van de dood 
De pest in en rond Utrecht 
Ronald Rommes
Jaarboek Oud-utrecht 1991 - vanaf pagina 93
U kunt hier het hele jaarboek 1991 downloaden: JOUT_1991-01.pdf 

Plague in Northwestern Europe The Dutch experience, 1350-1670* 
RONALD ROMMES
Open Universiteit Nederland / Open University of the Netherlands, Utrecht 
Dit is een Engelstalige publicatie, die verschenen is in Popolazione e storica uit 2015.
Die kunt u hier downloaden. 

Kerels als boomen werden in één dag door de griep weggemaaid. De Spaanse Griep 1918-1920.
Piet 't Hart
Maandblad Oud-Utrecht 2002-06: MOUT_2002-06_2

Cholera in Zeist - In de schaduw van de verschrikking.
Piet ’t Hart
In: Seijst : bulletin ter bevordering van de kennis van de geschiedenis van Zeist: SEIJ_1997-04.pdf

Een epidemie die voorbijging Cholera in Woerden - Miasmatisch of contagieus
Piet ’t Hart
Een epidemie die voorbijging Cholera in Woerden
In: Heemtijdinghen - HEEM_1996-01_1

De pest in de Middeleeuwen
Charlotte J.C. Broer
Lees hier een uitgebreide beschouwing

Afbeelding (HUA): Een serie oude foto's op de balustrade in de centrale hal van het Diakonessenhuis (Bosboomstraat 1) te Utrecht. De serie foto's was onderdeel van de tentoonstelling '175 jaar zorg in beeld 1844-2019', ingericht ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van het ziekenhuis. 

Bijlage(n)
Een onzichtbare en dodelijke vijand