Nieuws

Toon van Ham is als kunstenaar een bijzonder succesvol autodidact. Geboren in 1905 in Gouda als elfde kind uit een arm katholiek gezin moet hij al op 13-jarige leeftijd aan het werk. Dat gebeurt bij een Goudse aardewerkfabriek waar hij leert vazen en borden te beschilderen. Dat eenvoudige werk grijpt hij aan om zich door zelfstudie te bekwamen in schilderen en tekenen. In 1925, 20 jaar oud, verhuist hij naar Utrecht waar zijn oudere broer Jan met drie anderen de pottenbakkerij De vier Paddenstoelen is begonnen. Ze maken werk van hoge kwaliteit. Toon gaat bij zijn broer aan de slag en kan zich schilderend en pottenbakkend verder in het vak bekwamen. In 1934 breekt hij door als zelfstandig kunstenaar en wordt toegelaten als lid van het Utrechtse Genootschap Kunstliefde.

Van alle kanten lof

Van meet af aan wordt ook zijn tekenwerk geprezen. In 1935 schrijft het Utrechtsch Nieuwsblad (UN): “Bij Toon van Ham vindt men een streven naar zóó minutieuze weergave dat ieder kiezeltje op den weg, elk spoor door het zand, de wolken… met een delicate zorg zijn aangeduid”. Een ander dagblad roemt 'de Dürerachtige nauwkeurigheid’ in een tekening van een Belgische steenbakkerij. Jaren later, in 1940, is het UN nog vol lof over dit werk: "Hier treft het ragfijn zilvergrijs van zijn crayon, dat steenen toovert tot preciosa, dat parelt in de weergaaf van kiezel en dat naaldscherp de details geeft, zonder dat de aandacht erin afdwaalt van de compositie als groot geheel".

Belgische steenbakkerij, krantenfoto van dit werk uit 1935.

In 1938 doet hij mee aan een tekenwedstrijd van Genootschap Kunstliefde. De opdracht is een tekening te maken van het deel van het Lucas Bolwerk dat plaats moet maken voor de bouw van een nieuwe Stadsschouwburg, wat in 1941 realiteit wordt. Toon van Ham wint die wedstrijd en zijn tekening wordt namens het Genootschap Kunstliefde geschonken aan het Centraal Museum dat op 5 september van dat jaar zijn 100-jarig bestaan viert.

Winnende tekening van het Lucas Bolwerk, 1938 (Centraal Museum).

In deze jaren begint hij ook te schrijven en wordt cultureel verslaggever van het Utrechtsch Nieuwsblad. Hij onderneemt reizen naar België, Frankrijk, Spanje, Italië en schrijft erover voor de krant met pentekeningen erbij. Hij bezoekt ook nabijgelegen stadjes: Maarssen, Vianen en zijn geboorteplaats Gouda (zie tekening: Grachtje in Gouda). Alleen al het tekenwerk dat hij maakt tijdens deze culturele reizen verdient het ooit nog eens in een aparte publicatie uitgegeven te worden.

Boekillustraties

Zijn uitmuntende tekenkunst maakt hem geliefd bij uitgevers voor het vervaardigen van boekillustraties. Zo kondigen de dagbladen in november 1941 een onalledaagse tentoonstelling aan bij Broese aan de Nachtegaalstraat. De boekhandel toont dan tientallen illustraties die Toon van Ham maakte voor de Noorsche Volkssprookjes, een boekuitgave van de Utrechtse Uitgeversmaatschappij De Haan. Professor A.G. Hamel opent de tentoonstelling met een lezing over de betekenis van de Noorse sprookjes en prijst de tekeningen.

Een van de tientallen illustraties in de 'Noorsche Volkssprookjes'.

Het idee dat sprookjes alleen in de kinderkamer thuishoren is achterhaald, zo betoogt de geleerde, en de rijke inhoud van dit boek 'het oudste cultuurgoed van de menschheid' toont hoezeer de sprookjes ook aandacht verdienen van oudere lezers. Een paar weken later verhuist de tentoonstelling met de lezing van professor Hamel naar Haarlem waar Boekhandel De Vries voor 60 cent entreegeld in een Literaire Matinée het publiek kennis laat maken met de lezing van professor Hamel en de beelden van Toon van Ham.

Oorlogsjaren

In de oorlog moeten kunstenaars verplicht lid worden van de Kultuurkamer om in het openbaar te mogen werken. Maar Toon van Ham moet niets hebben van de Duitse bezetters en hun Kultuurkamer. In oktober 1942 doet hij een opmerkelijk stap nadat hij is getrouwd met zijn liefde Maria van der Vooren. Samen verhuizen ze naar een verafgelegen huisje in Vianen. ‘Een hutje op de weide’ noemt hij het, het ligt een half uur van de openbare weg en is verstoken van elektriciteit. Het paar vraagt als huwelijksgeschenk om kaarsen.

Wervingsaffiche oorlogsjaren en tekening 'Geheime drukkerij' in Vianen.

Pas na de oorlog wordt de keuze voor het hutje duidelijk. Toon van Ham heeft in het verzet gewerkt voor de verzetskrant Vrij Nederland. Zo ontwerpt hij een wervingsaffiche die in Nederland clandestien op muren, wanden en deuren wordt geplakt.

Liefde voor de stad

In het teken- en schilderwerk van Toon van Ham komt de bijzondere relatie naar voren die hij met de stad Utrecht had. Hij laat dat bijvoorbeeld zien in de metersgrote glasschildering die hij in 1951 maakt voor boekhandel Broese. Hij schildert een fantasierijk Utrecht, gebaseerd op een gedicht van Vondel waarin de dichter Utrecht een ‘wonderwerk’ noemt, een ‘Paradys vol weelde’. Aan dat Utrecht is Van Ham verknocht. Dat blijkt ook eind jaren vijftig als de schoonheid van Utrecht wordt bedreigd door het beruchte verkeersplan Feuchtinger. Dat plan dreigt de middeleeuwse kern van Utrecht door midden te snijden met twee grote verkeersaders. Samen met andere kunstenaars, verenigd in Genootschap Kunstliefde, tekent hij protest aan.

Glasschildering van 4 bij 2 meter, nu in de Bibliotheek Neude (foto Wessel Spoelder).

Ook in zijn werk toont hij zijn gevoelens voor de stad. In 1960 maakt hij een serie litho’s met stadsgezichten die alom wordt geprezen. Schrijfster Harriët Freezer noemt de serie ‘een liefdesverklaring aan de stad Utrecht’. Als kunstcriticus Jan Juffermans het tekenwerk van Toon van Ham in 1962 ziet, is hij verrukt. “Met dit werk, schrijft hij, “bevindt men zich eigenlijk al in de lusttuinen van de tekenkunst”.

Litho's uit de serie stadgezichten die Toon van Ham in 1960 maakte.

Televisiewerk

Zijn allergrootste tekenopdracht krijgt Toon van Ham begin jaren zeventig. Hij wordt gevraagd tekeningen te maken voor een tiendelige tv-serie over Kompa Nanzi, een held in Afrikaanse volksverhalen die met tot slaaf gemaakte mensen terecht is gekomen in Noord- en Zuid-Amerika en het Caraïbisch gebied.

Wie is Kompa Nanzi? Hij blijkt een overlevingskunstenaar: “Kompa Nanzi is iemand die de wereld op zijn kop zet, die graag mensen in de maling neemt en de ‘baas’ te slim af is. Kompa Nanzi is vindingrijk, opstandig en avontuurlijk maar hij is ook lui, gulzig, kortzichtig en egoïstisch”. Met de Kompa Nanzi-verhalen konden de tot slaaf gemaakte mensen een klein stukje van hun geschiedenis bewaren en doorvertellen“, beschrijft een binnenkort te verschijnen boek. Toon van Ham maakt honderden tekeningen voor de tv-serie die in 1973 op de Antillen wordt uitgezonden, De serie is een succes en een herhaling volgt.

Tekening uit 'De avonturen van Kompa Nanzi'.

Vele jaren later in 2022 ontstaat op Curaçao opnieuw belangstelling voor de tekeningen. Toon van Ham is dan al overleden, in 1988. De culturele stichting Bloemhof op Curaçao schrijft: "De tekeningen hebben een grote verbeeldingskracht en blijken na vijftig jaar nog steeds zeer aansprekend te zijn. Er is een breed gedragen mening, dat Kompa Nanzi nergens zo goed is begrepen en uitgebeeld als in deze tekeningen. Zonder meer willen wij dat de afbeeldingen behouden blijven voor ons nageslacht."

Tekening uit 'De avonturen van Kompa Nanzi'.

Dat behouden blijven lukt ook. Met steun van het Nederlandse Letterenfonds en enkele andere fondsen komt in oktober 2024 het boek De avonturen van Kompa Nanzi uit met honderden tekeningen van Toon van Ham. Dichter en romanschrijver Elodie Heloise die voor dit boek de verhalen opnieuw vertelt, is opgetogen over het werk van Toon van Ham: "De tekeningen die Toon van Ham maakte van Kompa Nanzi, zijn vrienden (vijanden) en zijn leefomgeving zijn universeel en tijdloos. Zonder ooit een voet op de eilanden van Caribisch Nederland te hebben gezet, wist deze kunstenaar met zijn tekeningen de ziel van een heel bijzonder stuk erfgoed te ‘pakken’."

De avonturen van Kompa Nanzi verschijnt in vier taalversies: Nederlands, Papiamentu, Papiamento en Engels, en zal vanwege de culturele waarde gratis worden verspreid naar bibliotheken en scholen in het hele koninkrijk. Het is een bewijs van de kracht van de Utrechtse kunstenaar Toon van Ham dat zijn werk nog steeds toekomst heeft en nu ver buiten Nederland getoond zal worden in andere taalgebieden.

Hans Sleurink

Mede mogelijk gemaakt door het Mediafonds Provincie Utrecht

13 oktober 2024: Lezing over Toon van Ham

Hans Sleurink spreekt in Bibliotheek Neude over Van Hams (liefdes)relatie met Utrecht en hoe die in de jaren zestig schade opliep. Ook vertelt hij over Van Hams tekeningen voor de tv-serie over Kompa Nanzi, een Antilliaanse held in volksverhalen van totslaafgemaakten. Het nieuwe boek daarover ligt na afloop ter inzage. De lezing (toegang gratis) is op 13 oktober om 16.00 uur, zie Agenda.