De Ster van Utrecht: Anna Maria van Schurman

14 oktober 2022

Op de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis 2022 konden de bezoekers stemmen wie de belangrijkste historische Utrechter is, met een duidelijke winnaar: Anna Maria van Schurman. In haar tijd was ze wereldberoemd, de Nederlandse Minerva, de Tiende Muze, de Ster van Utrecht!

Zeven Utrechters waren genomineerd als belangrijkste historische persoon: Dick Bruna, Belle van Zuylen, Anna Maria van Schurman, Anton Geesink, Paus Adrianus VI, Keizer Hendrik V en Trijn van Leemput.

Zelfportret Anna Maria van Schurman

Zelfportret Anna Maria van Schurman 1633, Het Utrechts Archief.

Het Wonder-stuck van de eeuw
Anna Maria van Schurman werd op 1607 geboren in Keulen als dochter van een adellijke en welgestelde familie. Haar grootouders van vaderszijde waren afkomstig uit Antwerpen en overgegaan tot het Calvinisme. Haar vader is uit Antwerpen gevIucht uit angst voor geloofsvervolging door de Spaanse overheersers. In Keulen ontmoet haar vader Eva Harf met wie hij trouwt. Hier worden behalve Anna Maria ook twee zonen geboren. In 1615 kwam zij in Utrecht terecht. Anna Maria kreeg huisonderwijs en blonk uit in talen (naast de moderne talen leerde ze Grieks, Latijn, Hebreeuws, Chaldeeuws, Arabisch, Syrisch en Ethiopisch), tekenen, boetseren en het schrijven van gedichten.

Portret Voetius door Anna Maria van Schurman Rijksmuseum

Portret Voetius door Anna Maria van Schurman, Rijksmuseum.

Buurman Professor Voetius nodigde haar in 1636 uit een lofdicht uit te spreken ter ere van de nieuw opgerichte Universiteit Utrecht. Het was voor het eerst dat ze zich in het openbaar over de toelating van vrouwen tot de universiteit kon uitspreken. Haar gedicht was een klassiek stededicht met een lofzang op stad Utrecht en op de nieuwe Universiteit die geestelijke rijkdom zou brengen. Ze gaf er een eigen draai aan, met: "Maar, vraag je misschien, wat heb je op je hart? Wel, vrouwen worden niet tot de universiteit toegelaten".

Het gedicht op de stichting van Universiteit Utrecht en pleidooi om vrouwen toe te laten verscheen in internationale kranten en leverde Van Schurman Europese roem op. Voetius stond haar toe om vanachter een gordijn de colleges bij te wonen. Dat Anna Maria daarmee de eerste vrouwelijke student was, kreeg later meer bekendheid dan haar wetenschappelijke en creatieve werk.

Anna Maria correspondeerde met geleerden in heel Europa in de Republiek der Letteren en nam deel aan het academisch leven. Er hingen portretten van haar in de Italiaanse Academie van de Wetenschappen en het koninklijke paleis in Stockholm.

De veelzijdige Anna Maria was heel creatief, ze leerde van Magdalena van de Passe tekenen en etsen. Ze maakte veel portretkunst, gravures, schilderijen, tekeningen, borduurwerk, kalligrafie, papierknipkunst. Haar portretten waren populair en zijn in veel landen terechtgekomen. Ze werd erelid van het Sint-Lucasgilde van schilders in 1643.

Anna Maria a Schurman Dissertatio de Ingenii Muliebris ad Doctrinam meliores Litteras aptitudine Leiden 1641

Anna Maria werd steeds meer boegbeeld voor de wetenschappelijke ontwikkeling van vrouwen. In 1638 schreef zij een verhandeling over de geschiktheid van de vrouw om een studie te volgen. Die Dissertatio de ingeniis muliebris verscheen in 1641 in Leiden als boek in druk. Het had reacties uit heel Europa tot gevolg. Op 31 augustus 2022 is ditzelfde boek door Universiteitsbibliotheek Leiden en het Rijksmuseum van Oudheden uitgekozen als het meest invloedrijk op de wereld van vandaag, uit 25 boeken die geschiedenis schreven.

Nadat haar moeder overleed in 1637 had Anna Maria bijna 20 jaar de zorg voor twee oude tantes, ze nam de zussen van haar moeder mee naar Keulen toen ze daar moest zijn om bezittingen veilig te stellen. Ze schreef daar een gedicht van 140 regels toen ze in 1654 bijna verging van heimwee naar Utrecht. Het begon met: ‘O Utreght, lieve Stadt, hoe soud’ ick U vergeeten’.

In 1660 was ze zo beroemd dat Steven van Lamsweerde op zijn gravure van de Domkerk en Domtoren in Utrecht boven haar huis schreef: ‘de Wooningh van Juffr. Schurmans’. Schreef ze in het Latijnse gedichtje dat de prent van de Dom vergezelde dat de Dom het achtste wereldwonder was, zelf werd ze door velen beschouwd als ‘het Wonder-stuck van de eeuw’.

Gedicht van Anna Maria van Schurman

Waar Van Schurman in haar gedichten aanvankelijk onderwerpen als het onderwijs aan vrouwen behandelde, veranderde vanaf de jaren 1660 de toon. Ze werden vromer van aard en steeds vaker uitte ze ook kritiek op geloofsgenoten. In 1669 kwam het tot een breuk met de Gereformeerde kerk. Tot verdriet van velen, waaronder Voetius, verliet ze de kerk. Ze sloot zich aan bij de Labadisten, de godsdienstige huisgemeente van Jean de Labadie. De Labadie stond een strenger en zuiver geloof voor en wendde zich af van ongelovigen. Onder de Labadisten was een aantal zeer getalenteerde mensen, zoals Anna Maria van Schurman, Maria Sibylla Merian, Maria van Aerssen van Sommelsdijk en Hendrik van Deventer. Deze gemeenschap startte in Middelburg, verhuisde naar Amsterdam en belandde na omzwervingen via Altona en Herford uiteindelijk op Waltastate in het Friese Wiewerd. Anna Maria had geen enkele spijt dat ze het bord vol roem in gruzelementen had gegooid. Ze schreef erover in haar autobiografie Eukleria. In Friesland ligt de in 1678 gestorven Van Schurman begraven.

Anna Maria in Utrecht
Het Academiegebouw van Universiteit Utrecht heeft in 2011 een Anna Maria luidklok gekregen van het Utrechts Klokkenluiders Gilde. Deze klok mag alleen worden geluid bij bijzondere academische plechtigheden, zoals op 26 maart bij de Dies Natalis, de verjaardag van de Universiteit.

Vlak naast haar oude woonadres, op Achter De Dom 8 is een gevelsteen aangebracht en er ligt een QR code die verwijst naar een verhaal over haar in de Utrecht Time Machine.

Sinds 2018 is er een Anna Maria van Schurmanhofje, ingericht tussen Keukenstraat en de Magdalenastraat, met hulp van wetenschapper en Anna Maria van Schurman specialist Pieta van Beek.

Anna Maria van Schumanhofje