Upstairs,downstairs in de Stationsstraat, 1908
In zijn vijfde bijdrage over groen erfgoed in Utrecht schrijft Michiel Plomp over de tuin van de familie Van Beresteyn aan de Utrechtse Stationsstraat nummer 6. De foto van de familie aan de achterkant van hun huis is exceptioneel, omdat er maar heel weinig oude foto’s bestaan waarop zowel tuinen als mensen zijn te zien. De foto zal gemaakt zijn als een portret van de familie met het personeel en niet zozeer als weergave van de tuin, maar dat doet er even niet toe. We zien er een stuk van en juist de combinatie van ‘binnen en buiten’, van cultuur en natuur, maakt deze afbeelding zo fascinerend.
Silva van Blitz, Portret van de familie van Beresteyn en hun personeel in de tuin van Stationsstraat 6, Utrecht, 1908, Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag.
Jonkheer Hugo van Beresteyn, luitenant-kolonel bij de artillerie, en zijn vrouw Johanna Francoise Henriette Barchman Wuytiers van Vliet kijken vanuit de serre op de bel-etage over de tuin. Vooraan rechts met de hond aan de lijn en een pop in de hand staat hun dochter Suzette Amelia Henriette, op de trap links nichtje Henriette Pauline van Kaathoven. Tussen de meisjes in, nadrukkelijk wat naar achteren bij het souterrain, hun woon- en werkterrein, is het personeel opgesteld: links ‘dienstbode Brea’ en ‘oppasser Hoeboer’ – hun volledige namen staan niet vermeld op de achterkant van de foto en zijn ook niet terug te vinden in het Utrechts Archief –, rechts dienstbode Cornelia van Dijk. Zij was als eerste aangenomen en staat vermoedelijk vanwege anciënniteit iets apart van haar collega’s. De oppasser, in principe een knecht voor heren-alleen, woonde meestal niet in huis. Deze momentopname is met die verdeling in niveaus en onderlinge afstanden zonder meer een Nederlandse versie van upstairs, downstairs.
Toen de foto werd gemaakt, op 25 juni 1908, woonde de familie Van Beresteyn net een jaar in de Stationsstraat. Deze straat, tussen de Mariaplaats en het Vredenburg in maar net buiten het oude centrum, was een gewilde locatie zo dicht bij het Centraal Station aan de ene kant en de stadssingel met het Zocherpark aan de andere kant.
Anoniem, Gezicht in de Stationsstraat te Utrecht, 1890-1905, Utrechts Archief (Beeldbank 2530).
Het huis zelf, in 1864 gebouwd, was ruim, modern en beduidend comfortabeler dan de oude huizen aan het Janskerkhof, de Drift of de Oude- of Nieuwegracht, andere geëigende locaties voor een echtpaar van deze stand. Op een foto uit 1946 is niet alleen te zien dat de Stationsstraat de meest prominente toegangsstraat was naar het NS-station, destijds nog dat van Sybold van Ravensteyn, maar ook dat het huis van de Van Beresteyns als enige in het blok zo’n grote uitstekende serre had.
KLM Aerocarto, Luchtfoto van het Centraal Station van NS aan het Stationsplein te Utrecht, rechts de Stationsstraat, 1946, Utrechts Archief (Beeldbank 76357 – Detail: achterkant Stationsstraat 6 omcirkeld).
Op de familiefoto uit 1908 is de serre zo prominent in beeld dat je je kunt kunnen afvragen of hij niet net is aangebouwd en dat dit ook de reden was voor de foto, maar aanwijzingen daarvoor heb ik niet gevonden. De fraaie, hoge deuren van de serre zijn volledig opengeschoven zodat er een inpandig balkon is ontstaan. Enigszins merkwaardig is wel dat de linker deur nu de deur naar de tuintrap blokkeert. Juist in de zomer moet dat onhandig zijn geweest, maar dat werd kennelijk voor lief genomen.
De familiefoto is gemaakt door Silva van Blitz, een van de eigenaren van fotostudio Blitz & Zn (what’s in a name!). Deze bekende Utrechtse firma was, zo stond te lezen op het visitekaartje, gespecialiseerd in buitenopnames, en kon ‘aan huis ontboden’ worden. Het heeft er alle schijn van dat Van Blitz alle personen en zelfs de hond zorgvuldig heeft gepositioneerd voor een dynamische compositie: ze vormen samen een brede diagonaal, culminerend in de heer des huizes.
De tuin laat een weelderige begroeiing zien. Het halfronde perk met het pad erlangs wijst op de zogenoemde gardineske stijl, toentertijd met name favoriet voor kleinere tuinen. De hoge begroeiing rechts bestaat uit twee door elkaar groeiende types bomen: aan de onderkant is een acer of esdoorn te onderscheiden en aan de bovenkant, gezien de lange, uitlopende takken met samengesteld blad, wellicht een Celtis occidentalis of zwepenboom. Bij het souterrain groeit vermoedelijk een wingerd en in het ogenschijnlijk wat slordige perk op de voorgrond staan enkele kuipplanten, waaronder een verfomfaaide palm. Palmen kwamen destijds in Nederlandse tuinen in de zomer vaker voor maar voor Hugo zal deze plant zeker ook een speciale betekenis hebben gehad. Hij was geboren in Batavia en had er zijn vroege jeugd doorgebracht. Veel van de Van Beresteyns hadden banden met Nederlands-Indië. Ook zoon Christiaan Johannes, die een jaar na deze foto ter wereld kwam, zou carrière maken in de Oost.
Bij al de degelijke deftigheid die de Van Beresteyns hier tentoonspreiden, doet de opklapbare strandstoel, wat verstopt achter de beplanting bij Cornelia, onverwacht frivool aan (zie de detailafbeelding in de header van dit artikel). ‘Foldable deck chairs’ of ‘steamer chairs’ zoals ze werden genoemd, werden niet alleen op grote stoomschepen gebruikt maar ook in het leger. Het is dus heel goed mogelijk dat Hugo een dergelijke stoel had gezien tijdens zijn overtocht uit Indië of in zijn militaire functie, en er zelf een had aangeschaft.
W.H.M. Uilenbroek, Gezicht in de Stationsstraat te Utrecht, vanaf het Stationsplein, tijdens de sloop van de Stationswijk, met links de panden Stationsstraat 14 – 18, 1971-1972, Utrechts Archief (Beeldbank 827269).
Het kan verkeren met zo’n ‘toplocatie’, want een eeuw later is er van de Stationsstraat niet veel meer over. Begin jaren zeventig heeft de oude stationsbuurt plaatsgemaakt voor ‘Hoog Catharijne’, destijds het grootste overdekte winkelcentrum van Europa, gelegen aan de kortste vierbaansweg. In de Beeldbank van het Utrechts Archief is de afbraak van de stationsbuurt goed te volgen. Je treft er ook plaatjes van de bewuste snelweg, de Catharijnebaan, die inmiddels ook alweer verdwenen is.
H. Boland, Catharijnebaan te Utrecht, vanaf de woonflat Radboudveste aan de Stationsstraat, met in het midden de Gildentraverse en daarachter het Vredenburgviaduct en het Catharijneviaduct, 2007, Utrechts Archief (Beeldbank 804735).
Officieel bestaat de Stationsstraat nog wel, maar je moet hem weten te vinden in de spelonken van Hoog Catharijne, en tuinen zul je er niet meer aantreffen. Woonflat ‘de Radboudveste’ gebruikt de straatnaam als adres, maar een naambordje kon er niet meer vanaf.
M. Plomp, Gezicht in de Stationsstraat te Utrecht, 2022.
Verder lezen: Ileen Montijn, Leven op stand 1890-1940, Amsterdam 2008.
Kijk hier voor de afbeelding van de familie Van Beresteyn.